Terug naar overzicht

We gaan ons kruid niet droog houden

tww oktober 2007
Door: Jan-Willem Fukkink

Als bestuur willen we graag binnenkort weer een nieuwe thema-commissie gaan starten. Na een aantal technische thema's wordt het tijd om iets met ingrediënten te gaan doen, om precies te zijn met kruiden. De meesten van jullie hebben bij het brouwen wel eens kruiden gebruikt, zoals koriander, steranijs of zoethout. Maar er zijn veel meer kruiden die een interessante toevoeging kunnen vormen voor een mooi bier. Het onderstaande artikel is met toestemming overgenomen van Jacques Bertens (waarvoor hartelijk dank!), en door hem eerder gepubliceerd in het blad Proost. Lees het eens rustig door om inspiratie op te doen.

Wat zou de Kruiden-commissie kunnen gaan doen?

Nou bijvoorbeeld een methode uitwerken om het effect van kruiden te voorspellen door er een thee van te maken, of op te lossen in alcohol of iets dergelijks. Als je dat extract in verschillende concentraties toevoegt aan een (neutraal) referentiebier krijgt je een indruk van het mogelijke effect. Geen idee hoe je dat op een (wetenschappelijk) verantwoorde manier zou kunnen opzetten, dus alle kennis en ervaring is welkom.

Je kunt ook denken aan het kweken en prepareren van kruiden voor gebruik. Waar koop je gagel? Gebruik je de blaadjes, vruchten of steeltjes? Eerst drogen of direct invriezen, of vers gebruiken? Wie heeft daar ervaring mee?

We kunnen ook een smaak-experiment opzetten voor een clubavond, waarbij de leden eerst een aantal gekruide bieren te proeven krijgt mét aanduiding van het kruid, en vervolgens een blind-proef doen waarbij ze moeten aangeven welk kruid ze proeven. Welke kruiden zullen we daar voor nemen?

Een andere insteek is om historische kruiden te gaan toepassen op basis van oude recepturen. Bijvoorbeeld kruiden die gebruikt werden vóórdat hop in zwang kwam, de zogenaamde gruit. Hoe zou een bier dan smaken?

We zouden ook de extreme kant op gaan met een peperbier of spruitjesbier. Lekker gek, lekker anders...

Kortom, er zijn heel veel mogelijkheden om het onderwerp 'kruiden' verder uit te diepen. Het is uiteindelijk aan de Kruiden-commissie zélf om daarin een keuze te maken. Vanuit de vereniging is financiële ondersteuning geen probleem, als daar behoefte aan is. Voor de andere leden is het natuurlijk interessant als de resultaten op de clubavond en in het clubblad gepresenteerd worden.

Heb je zin gekregen om mee te doen? Meld je dan bij mij aan. Ik reken erop dat we op de komende clubavond (2 november) de samenstelling van de commissie definitief kunnen maken!


KRUIDEN
door: Jacques Bertens

In de vorige twee nummers van dit blad (Proost) heb ik (Jacques) geschreven over de hoeveelheid hop die je moet toevoegen aan het wort om een afgepaste bitterheid te krijgen in een bier. Er bestaat een zekere verhouding tussen de zwaarte van een bier en de benodigde hoeveelheid hop.

Nu wordt hop betrekkelijk kort in onze omstreken gebruikt om een bittere smaak in bier te krijgen. Voordat hop algemeen in zwang kwam als bitterleverancier werden tal van andere kruiden dan hop gebruikt. Dit artikel gaat over het herontdekken van die andere kruiden in bier.

Inleiding
Bij tal van zaken zien we golfbewegingen. Een paar eeuwen was het heel gewoon dat bier ambachtelijk op zeer kleine schaal gebrouwen werd. Zeker vanaf de vorige eeuwwisseling heeft zich een grote schaalvergroting voorgedaan bij het brouwen van bier. Veel kleine brouwerijen konden de overschakeling naar het ondergistende bier niet aan en legden het loodje. Door overnames en fusies werden de pilsbrouwers steeds groter.

De laatste jaren zien we duidelijk een kentering in deze gang van zaken. De kleine brouwerijen schieten als paddestoelen uit de grond, en ....... er wordt bovengistend bier gebrouwen. Het huidige bier van deze brouwerijen is niet te vergelijken met dat ambachtelijke bier van zo'n honderd jaar geleden. Het is kwalitatief stukken beter. De brouwers van nu beheersen het brouwproces beter en gebruiken "nieuwe" van de grote jongens afgekeken technieken.

Ten aanzien van het gebruik van kruiden is er een parallel te trekken. Voordat hop gebruikt werd om een bittere smaak in het bier te krijgen werd er een kruidenmengsel gebruikt, dat hier in België en Nederland gruit werd genoemd. Ook nadat hop in bier gebruikt werd voegden de meeste brouwers veel kruiden toe aan hun bier. De redenen daarvoor waren tweeledig. Allereerst was men gewend dat gerechten en dranken veel sterker gekruid waren. Door overmatig gebruik van kruiden konden smaakafwijkingen door infecties gecamoufleerd worden. Ten tweede werden er kruiden toegevoegd die roesverhogende dan wel bedwelmende eigenschappen hebben. Ik kom hierop verder in dit artikel terug.

Met het beter beheersen van het brouwproces werd de noodzaak om bier te voorzien van een sterke kruidige smaak steeds minder. Langzaam verdwenen steeds meer kruiden uit het bier. Desondanks bleven een aantal met name Belgische brouwerijen de oude traditie trouw, zij het dat de recepten wel zijn aangepast. De laatste ontwikkeling die ik zie is dat het gebruik van kruiden weer aan populariteit wint. Dit is volgens mij niet in de laatste plaats te danken aan de sterk opmars van kruidige witbieren. Maar niet alleen in witbier worden door de commerciële brouwerijen kruiden gebruikt. Zo zien we nu in Nederland nu ineens frisse zomerbiertjes afkomstig van grote brouwerijen die aangekruid zijn met citroenschilletjes en linde- en vlierbloesem.

Wanneer we als amateur-bierbrouwer in navolging van onze professionele collega's bieren met kruiden gaan brouwen moeten we zeker niet vervallen in oude fouten. In het verleden heb ik als bierkeurmeester bieren geproefd die niet te genieten waren door een overmatig ge­bruik van kruiden. Ook ik zelf heb me daar schuldig aan gemaakt. Ruim twaalf jaar geleden heb ik een speciaal bier gebrouwen voor mijn huwelijksfeest. Het was een bier met heel veel ingrediënten en kruiden. De bruiloftsgasten hebben het beleefd opgedronken, maar achteraf moet ik toch toegeven dat het meer op een kruidenbitter leek dan op bier. Nu weet ik dat je heel voorzichtig moet zijn met kruiden. De smaak ervan mag vaag aanwezig zijn maar niet overheersen.

De problemen dan wel vragen waar je tegen aan loopt als je een kruidenbier wilt brouwen zijn de volgende:

  • wat zijn kruiden;
  • welke kruiden kun je gebruiken;
  • in welke hoeveelheden kun je kruiden gebruiken;
  • hoe kun je kruiden het beste bewaren;
  • wanneer kun je het beste de kruiden toevoegen;
  • hoe kun je het beste kleine hoeveelheden afwegen.

In het vervolg van dit artikel zal ik op deze verschillende vragen ingaan.

Wat zijn kruiden
In de meeste woordenboeken zul je de volgende betekenissen van het woord kruid kunnen vinden:
a. een gewas zonder houtachtige stengel;
b. een sterk smakende of geurende plant;
c. een plant met genezende kracht.

Het zal duidelijk zijn dat in dit artikel de tweede betekenis bedoeld wordt. Door velen wordt er een onderscheid gemaakt tussen kruiden en specerijen. Kruiden groeien in onze streken en zijn veelal groen van kleur. Specerijen zijn afkomstig van tropische planten. Ik vind dit onderscheid iets voor liefhebbers en gooi alles op één kruidenhoop.

Welke kruiden kun je gebruiken
In feite kun je elk kruid in bier gebruiken dat ook in gerechten gebruikt wordt. Vettige kruiden kun je echter beter achterwege laten als je van schuim op je bier houdt. Er is nog een beperking. Net als bij het koken kun je niet onbeperkt zomaar allerlei kruiden door elkaar gebruiken. Sommige kruidencombinaties smaken echt afschuwelijk. Het vervelende is dat je daar meestal door schade en schande achter komt. Het aantal missers kun je verkleinen door je neus goed te gebruiken. Meng de kruiden eerst goed, ruikt het goed? Kook de kruiden met een moutextract­oplossing, proeft het goed? Hou er wel rekening mee dat het uiteindelijke bier veel minder zoet zal smaken en dat er vaak door de vergisting fruitige smaakjes in het bier komen.

Een historisch overzicht
Gelukkig hoeven we het wiel niet opnieuw uit te vinden. Zoals ik hiervoor reeds heb opgemerkt werd er in vroegere tijden veelvuldig gebruik gemaakt van kruiden. In zijn boek "Additives Adulterants and Contaminnants in Beer" geeft Jefferey Patton een overzicht van kruiden die in het verleden zijn toegevoegd bij de bierbereiding (1). Een aantal van deze kruiden zijn nog steeds favoriet bij sommige brouwers. In de tabel "Historische kruiderij in bier" zijn de meeste door Jefferey genoemde kruiden opgenomen. De Nederlandse van de namen van de kruiden zijn achterhaald met hulp van Mark van Bommel, Erwin Vermeij en Meindert Nijboer.

Voor alle duidelijkheid: de smaakomschrijvingen van de kruiden in de tabel zijn van Jefferey Patton afkomstig.

Historische kruiderij in bier

kruid

gebruik

smaak

aloë

tot een pasta gedroogd sap van de blaad­jes

zeer bitter met een sterke bittere geur

balsemwormkruid

blaadjes

balsemachtig, iets aromatischer dan boerenwormkruid

beekpunge

blaadjes en jonge stengel

bitter en onprettig scherp

bittere sinaasappelschillen

schillen

bitter en licht fruitig

boerenwormkruid

blaadjes en bloemen

bitter en kruidig met een kam­ferachtig  aroma

braam

bes

fruitig

brandnetel

blaadjes en stengel

zuur/wrang en licht zoutig

brem

toppen van jonge takken

bitter

cardamom

zaad

scherp en aromatisch

citroen

schillen

bitter en aromatisch

citroenmelisse

stengel en blaadjes

citroenachtig

duizendguldenkruid

gehele plant uitgezonderd de wortel

bitter

echt lepelblad

verse onderste blaadjes voor de bloemvorming

bitter en zoutig, scherp bijtend aroma

els

takjes, schors en knoppen

samentrekkend (looizuren)

es

blaadjes en schors

bitter

gagel

blaadjes, katjes en takjes

wrang en samentrekkend

galanga

wortel

een zachte gember geur en smaak

galbult syn. gal­­noot, galappel (op eikenblad)

het resultaat van een aanval van een galwesp op een eikenblad

bitter en samentrekkend

gele gentiaan

wortel

penetrant bitter

gember

wortel

heet en pikant kruidig

gewoon nagelkruid

wortel

prettig kruidnagelachtig

gezegende distel

blaadjes en bloemtoppen

bitter

Griekse alant

wortel

licht bitter met een kamferachtige geur

grote pimpernel

gehele plant

samentrekkend

hondsdraf

blaadjes

bitter, aromatisch en balsemachtig

hysop

bloemen en blaadjes

aromatisch en samentrekkend

ijzerhard syn. verbena

blaadjes

zuur/wrang en licht samentrekkend

iris

wortel

licht bitter met een geur die doet denk­en aan viooltjes

jalap syn. jalap­­­­­pe jalappewortel

wortel

benauwend en bitter‑zoet

jeneverbes

bessen

aromatisch kruidig, bit­­ter‑zoet

kalmoes

wortelstok

licht bitter, warm, kruidig en prettig aromatisch

kamille

gehele plant uitgezonderd de wortel

bitter met een aromatische geur

kaneel

schors van takken

warm, zoet en aromatisch

kartelblad

gehele plant

bitter, aromatisch, samentrekkend, lijkt iets op thee

karwij syn. kummel

zaad

warm en kruidig, aroma­tische geur

kassie,  de roodbruine kaneel variant die in Nederland vaak als kaneel ver­kocht wordt

schors en knoppen

warm, iets scherper en minder zoet dan gewone kaneel

klein hoefblad

blaadjes

licht bitter

klis syn. klit

wortel

sterk, warm, zoet en drop­achtig

koriander

zaad

warm, kruidig en aromatisch

kruidnagel

niet ontwikkelde bloemen

sterk aromatisch

kuisboom

vruchten en takjes

warm en eigenaardig (cannabisachtig)

kwassieboom syn. bitterhout

schors en in schijfjes gesneden

intens bitter met een onprettige nasmaak

malrove

blaadjes

bitter, licht zoutig, kruidig aroma

majoraan

blaadjes

aromatisch en plezierig

meekrap

wortel

samentrekkend

melioot syn. melote

geen gegevens bekend

scherp en bitter met een zoete geur

mierikswortel

wortel

heet, kruidig en bitter

mirte syn. mirt

bessen

peperig

moerasspirea

bloemen

amandelachtig

mosterd

gemalen of gekneusd zaad

heet, scherp

munt

blaadjes

zachter dan pepermunt

nootmuskaat

noot en vruchtbeginsel (=foe­lie)

zoet, warm en aromatisch

ogentroost

de plant boven de wortel

bitter en bijtend

onzelievevrouwebedstro

takjes en essence

aromatisch

paardebloem

blaadjes

bitter

paradijszaad syn. paradijskorrels

zaad

heet, samentrekkend en scherp

polei

gehele plant

muntachtig met een sterk aromatisch aroma

rozemarijn

blaadjes, de toppen waaraan bloemen zitten geven het beste resultaat

bitter en kamferachtig

salie

blaadjes

bitter

sassafras

uit de wortel geëxtraheerde olie

plezierig, aromatisch en licht kruidig

sena(blad)

blaadjes en peultjes

niet prettig, zoet en slijmerig

sleutelbloem

bloemen en wortel

bijtend bitter met een geur die doet denk­en aan anijs

Spaanse peper

vrucht

scherp, peperig

st. janskruid

gehele plant uitgezonderd wortel

samentrekkend en aromatisch

struikheide

bloemen

samentrekkend

tijm

blaadjes

wrange kruidige smaak met een prettig aroma

valse salie syn. wilde salie en gamander

de toppen van de plant

bitter, doet iets denken aan hop

vlier

bloesem en bessen

fruitig (bloemen niet te veel gebruiken om het ontstaan van een uri­­ne‑achtige smaak te vermijden)

walnoot

blaadjes

bitter met een prettig aroma

waterdrieblad synoniem bitterklaver

blaadjes

bitter

waterkers

blaadjes en stengel

licht bitter

wilde peen syn. bospeen

zaad

warm, scherp en bitter

zoete sinaasappelschillen

schillen

bitter (veel minder dan de bittere  variant), fruitig en zoetig

zoethout

wortelstok

zoet, plezierig en verzachtend

Niet te gebruiken kruiden
Naast de kruiden genoemd in de tabel "Historische kruiderij in bier" werden er in vroegere tijden meer kruiden aangewend. Deze kruiden heb ik niet in genoemde tabel opgenomen omdat deze kruiden naar onze huidige maatstaven minder geschikt zijn en zelfs gezondheidsproblemen met zich mee kunnen brengen. In de tabel "Gevaarlijke niet meer te gebruiken kruiden" is een opsomming hiervan te vinden. De smaakomschrijvingen zijn weer afkomstig van Jeffery Patton. Ikzelf heb me er niet aan gewaagd.

Gevaarlijke niet meer te gebruiken kruiden

kruid

eigenschap

smaak

alsem

giftig bij grote hoeveelheden

bitter en sterk aromatisch

bilzekruid syn. malwillemp­jeskruid en dolkruid

zeer giftig

weerzinwekkend dat overgaat in bitter

braaknoot

zeer giftig

bitter

dolik syn. bedwelmend raaigras en hondsdravik

verdovend, bedwelmend

bijtend bitter

duizendblad

grote hoeveelheden kunnen duizelingen en zelfs krankzinnigheid veroorzaken

bitter en wrang met een kruidige geur

kolokwint syn. kwintappel

giftig

bitter, zeer onprettige smaak

laurierkers syn. kerslaurier

giftig

bitter

moerasrozemarijn

bedwelmend en giftig

kruidig

papaver

zeer sterk verdovend ­en giftig

?

scharlei, een salie‑variant

verdovend

aromatisch, warm en bitter

tabaksplant

giftig

bitter

taxus

giftig

?

vingerhoedskruid

giftig

bitter en weerzinwekkend

wolfs­kers syn. belladon­na en dood­kruid

giftig 

bitter

Sommige van deze kruiden zijn zoals in de tabel aangegeven zeer giftig. Veel van de hierboven bedoelde kruiden werden toegepast omdat ze een bedwelmend dan wel roesverhogend effect hebben.

Bij de voorbereiding van dit artikel werd ik door mede-roerstoklid Fred Engelhard gewezen op het boek "Inlandse Tabak in 17e en 18e eeuw" van dr. H.K. Roestingh (2). In dit boek wordt gesproken over het opkomen van het gebruik van tabak als genotsmiddel ten koste van bier dat aangekruid was met bilzekruid. Het gebruik van bilzekruid veroorzaakt volgens Roestingh een opwinding van een speciale soort met hallucinogene effecten en een daarop volgende depressie. Aanvankelijk ontstaat er een sterke praatlust en opwinding, daarna treedt een verandering op in de beleving van tijd en ruimte. Bilzekruid werd schijnbaar vooral gebruikt om goedkope dunne bieren werkzamer dat wil zeggen roesverwekkender te maken. Het gebruik werd krachtig tegengegaan, maar de verboden moesten steeds worden herhaald. Voor het gewone volk was bilzekruidbier een goedkoop bedwelmingsmiddel. Uit waarschuwingen en maatregelen uit de 16e en 17e eeuw kan worden opgemaakt dat bij chronisch gebruik van bilzekruidbier de gezondheid in gevaar kwam en ook dat accute vergiftigingen en ook plotselinge sterfte voorkwam als de toegevoegde hoeveelheden bij de bereiding te groot waren.

Aan de hand van het bovenstaand voorbeeld is het duidelijk dat je niet met elk kruid dat in het verleden werd gebruikt bij de brouwen van bier moet gaan experimenteren.

Gruitsamenstellingen
Sommige giftige kruiden werden niet bij een brouwsel gevoegd om hun narcotische eigenschappen maar omdat ze een uitgesproken bittere smaak geven. Ze werden vooral als hopvervangers aangewend. Zoals ik reeds in de inleidng heb gesteld, het gebruik van hop in bier is betrekkelijk jong. Daarvoor werden tal van andere kruiden ingezet als bittere tegenhangers van de natuurlijke zoete smaak van bier. Deze kruidenmengsels werden gruit genoemd. De samenstelling van het gruit verschilde van plaats tot plaats. Oud-voorzitter van de octrooiraad D.  Doorman heeft in 1955 een boekje geschreven met de titel "De Middeleeuwse Brouwerij en de Gruit" (3). Volgens Doorman bestond gruit meestal uit de volgende componenten:
-gagel;
-hars;
-serpentijn;
-laurier;
-moerasrozemarijn;
-salie;
-duizendblad.

Bij dit rijtje wil ik de volgende kanttekeningen maken. Allereerst merk ik op dat je op grond van de huidige inzichten moerasrozemarijn en duizendblad beter niet kunt gebruiken. Verder is niet duidelijk wat nu precies verstaan moet worden onder hars. Er zijn veel planten die harsen afscheiden, waarschijnlijk gaat het om een mengsel van harsen. Tenslotte valt op dat niet alle ingrediënten van het gruit bitterheid geven. Gruitbier moet veel kruidiger van smaak zijn geweest dan het huidige hoppebier.

Gegevens bieren Open Nederlandse Kampioenschappen
Hieronder volgt een opsomming van kruiden in volgorde van het aantal keer dat ze zijn gebruikt bij bieren die ingezonden zijn bij de Open Nederlandse Kampioenschappen. Ik heb daarbij ook opmerkingen gemaakt aan de hand van de punten die de juryleden aan deze bieren gegeven hebben.

Overzicht gebruikte kruiden Open Nederlandse Kampioenschappen

kruid

opmerking

Koriander

Veruit het meest favoriet en niet ten onrechte. Vooral in donkere niet zware bieren scoort dit kruid verrassend goed.

Sinaasappelschillen

Worden ook veel gebruikt. Geeft echter gemiddeld een iets lagere score. Zeker bij zware bieren kun je deze toevoeging beter achterwege laten.

Zoethout

Scoort zeer goed bij donkere zware bieren. Resultaten vallen bij licht gekleurde bieren tegen.

Jeneverbes

Over de gehele linie wordt dit kruid niet gewaardeerd door de juryleden. Misschien houden ze niet zo van jonge klare.

Gember

Ook deze toevoeging geeft gemiddeld een lagere score.

Komijn

Tot 4 gram per 10 liter scoort dit kruid goed over de gehele linie.

Kruidnagel

Een kleine hoeveelheid (0,3 tot maximaal 1 gram per 10 liter) geeft een goed resultaat bij donkere zware bieren. Ik heb geen gegevens over dunne donkere bieren. Bij licht gekleurde bieren kun je het beter niet gebruiken.

Steranijs

Scoort bij donker gekleurde bieren bijzonder goed.

Citroenschillen

Scoort vooral in niet zware bieren goed.

Curacaoschillen

Scoort iets minder dan gemiddeld.

Cardamom,
Mandarijnschillen,
Kaneel,
Dille,
Dragon,
Laurierblad,
Paradijszaad,
Salie,
Vlierbes

Deze kruiden zijn te weinig gebruikt voor het trekken van conclusies. Wel kan worden opgemerkt dat de groene tuinkruiden niet zo best scoren.

Het valt op dat kruiden het vooral goed doen in donkere bieren, terwijl amateur-bierbrouwers met name koriander en sinaasappelschillen gebruiken in licht gekleurde bieren. Overigens lijkt het er op dat sinaasappelschillen minder vaak een positieve bijdrage aan de smaak van een bier leveren dan wel eens wordt gedacht. Dat kruiden bij licht gekleurde bieren niet zo goed scoren komt waarschijnlijk omdat deze bieren neutraler van smaak zijn dan donkere bieren. Kruiden vallen daardoor sneller op in licht gekleurde bieren. Gelukkig wordt tegenwoordig bij wedstrijden ook de gelegenheid geboden bieren in te zenden in de categorie kruidenfantasiebieren. Wanneer je in deze categorie inzendt kan de jury niet met het commentaar komen dat de kruidige smaak niet past binnen het biertype.

Likeurbereiders
Niet alleen de middeleeuwse bierbrouwer maar zeker ook de huidige likeurbereider maakt veelvuldig gebruik van kruiden. We kunnen van deze kruidenspecialisten veel leren. Veel bij de bierbrouwers verloren gegane kenis is door hen zorgvuldig bewaard.

Laatst was ik met "De Roerstok" op excursie. De reis ging onder andere naar het Belgisch nationale jenevermuseum in Hasselt. In dit bezienswaardige museum was een tijdelijke kruidententoonstelling opgesteld. Je had mijn mede-clubleden moeten zien. Er werd enthousiast geroken, geproefd en gediscussieerd over het gebruik van de kruiden in bier.

Gelukkig voor ons bierbrouwers bestaat er in dit blad (Proost) een rubriek "Aromaten" verzorgd door Ad Coumou. In deze rubriek worden aromatische kruiden besproken die we ook in bier zouden kunnen gebruiken. Het aardige is dat Ad een vrij nauwkeurige beschrijving geeft van de smaak van de verschillende kruiden.

In welke hoeveelheden kun je kruiden gebruiken
Het antwoord op deze vraag kun je eigenlijk alleen proefondervindelijk vaststellen. Begin je experimenten altijd met zeer kleine hoeveelheden. Een overmaat kan betekenen dat het brouwsel ondrinkbaar wordt hetgeen zonde is van het vele werk dat je hebt gedaan. Als de kruiderij niet te proeven is is er geen man overboord.

Aromatische kracht
De aromatische kracht van de diverse kruiden is heel verschillend. Sommige kruiden overheersen de smaak van bier al in zeer kleine hoeveelheden. Een klassiek voorbeeld hiervoor is kruidnagel. Het gebruik van slechts één meegekookte kruidnagel op 25 liter wort kun je in een licht gekleurd bier al proeven. Een paar kruidnagels te veel en het bier is niet meer te pruimen. Koriander daarentegen kan tot maar liefst 20 gram per 10 liter wort worden toegevoegd zonder dat er een storende kruidige smaak ontstaat.

Verder is het heel lastig dat de aromatische kracht van een kruid van partij tot partij kan verschillen. Als amateur-bierbrouwers zijn we hieraan natuurlijk gewend. Hop heeft immers ook elk jaar een ander alfazuurpercentage. Net als bij hop wordt de kwaliteit van de kruiden bepaald door de vakbekwaamheid van de teler, de klimatologische omstandigheden, de teeltplaats en de bewaaromstandigheden. Op de bewaaromstandigheden kom ik zo dadelijk terug.

Smaakwaarneming
Niet alleen de aromatische kracht van de kruiden, maar ook het al dan niet gewend zijn aan een bepaalde smaak is van belang. Hierbij spelen een tweetal effecten een rol. Smaken die men kent zal men tijdens het drinken herkennen en ook bewust proeven. Het is een bekend verschijnsel dat de smaakdrempel van een stof lager wordt als men de stof kent. Het andere mechanisme heeft precies het tegenovergestelde effect. Smaken die veel voorkomen worden vaak niet bewust geconstateerd. Zo wordt bijvoorbeeld koriander en sinaasappelschillen in een witbier door veel bierdrinkers niet als zodanig herkend. Men is deze smaken bij dit biertype gewoon. Als een witbierbrouwer een ander kruid zou toevoegen, zoals bijvoorbeeld cardamom, dan wordt meestal wel geconstateerd dat het bier anders smaakt zonder dat precies aangegeven kan worden hoe dat komt.

Verse kruiden
Er is niets op tegen om met kruiden uit eigen tuin te werken. Verse kruiden bezitten echter veel meer aromatische stoffen dan gedroogde kruiden.  Met het vocht verdampen ook deze stoffen. Je moet er vanuit gaan dat in recepten bijna altijd gedroogde kruiden bedoeld worden en dat je dus een kleinere hoeveelheid  moet toevoegen als je de beschikking hebt over verse kruiden.

Het malen van kruiden
De meeste kruiden moeten eerst worden gemalen. In de supermarkt zijn diverse gemalen kruiden te koop zoals kaneel, kruidnagel, koriander en gember. Door het fijnmalen kunnen de aromatische stoffen makkelijker uit de kruiden verdampen. Het beste doe je er aan om de kruiden zelf te malen kort voordat je ze toevoegt. In zijn boek "The Homebrewer's Companion", stelt Charlie Papazian dat vers gemalen en voorgemalen kruiden niet met elkaar te vergelijken zijn (4). Een stelling waarmee ik volkomen eens ben.

Let bij het malen goed op dat de temperatuur niet te hoog oploopt. Vooral molens die zeer fijn malen kunnen voor een opwarming zorgen. Door de opwarming kunnen verfijnde vluchtige aromatische stoffen verdampen. Je kunt daarom in de regel beter iets grover malen.

Combinatiefactor
Een ander aspect waarmee we rekening dienen te houden is de zogenaamde combinatiefactor. Ik bedoel hiermee dat je in bier een smaak nooit geïsoleerd proeft. Sterk op de voorgrond aanwezige smaken kunnen andere smaken wegdringen. Bij het gebruik van kruiden in bier moet je hiermee rekening houden. Een zoet zwaar bier dient dan ook veel sterker gekruid te worden dan een droog dun bier. De hoeveelheid moet in verhouding zijn met de andere smaken. Ook moeten we bedenken dat kruiden smaken in bier kunnen versterken. Zo geven veel kruiden een bittere smaak aan bier. Wanneer we dergelijke kruiden gebruiken kunnen we de hoeveelheid hop verminderen. Tegenwoordig wordt een hoge bitterheid en een sterke kruidige smaak in de regel minder gewaardeerd dan vroeger.

Ook de keuze van de gist is belangrijk. Wanneer een  gist veel nevenprodukten produceert zul je een grotere hoeveelheid kruiden moeten toevoegen. Om de smaak van kruiden meer tot zijn recht te laten komen doe je er meestal goed aan een neutrale gist te gebruiken. Als je echter sinaasappel- of citroenschillen wilt gebruiken kun je de smaak hiervan versterken met behulp van een gist die veel fruitige smaken geeft. Verder verdient het aanbeveling een gist te gebruiken met een lage vergistingsgraad als je veel kaneel en zoethout toevoegt. Het zoete karakter van deze kruiden komt dan nog meer tot zijn recht.

Hoe kun je kruiden het beste bewaren
Bijna alle kruiden worden gedroogd verkocht. Om de aromatische kracht zo veel mogelijk te behouden moet je ze droog koel en met zo min mogelijk zuurstof bewaren. In feite moet je kruiden op dezelfde wijze bewaren als hop. Goed sluitende glazen potten of potjes in de koelkast is het meest ideale. Op deze wijze wordt oxydatie zoveel mogelijk beperkt.

Koop nooit te grote hoeveelheden. Ondanks de beste bewaaromstandigheden vermindert de kwaliteit van kruiden altijd door het bewaren.

Kruiden uit eigen tuin moet je natuurlijk eerst goed drogen. Spreid daarvoor de kruiden daarvoor zo goed mogelijk uit op kranten of keukenrolpapier. Laat de kruiden drogen op een goed geventileerde warme schaduwrijke plek. Hoe sneller het droogproces verloopt des te beter het karakter van de kruiden bewaard blijft (5). Op die manier krijgen schimmels ook de minste kans. Te veel verwarmen is echter ook niet goed. Door te drogen in de zon of bij temperaturen boven de 30°C verdampen veel aromatische stoffen. Nadat je er zeker van bent dat de kruiden droog zijn kun je ze op de hierboven beschreven wijze bewaren.

Wanneer kun je het beste de kruiden toevoegen
Over het gebruik van kruiden heeft Scott Russell een heel aardig artikel geschreven (6). In dit artikel stelt Scott dat er in weze vier manieren bestaan om kruiden toe te voegen aan een brouwsel. Heel eerlijk gezegd heb ik met mijn brouwsels slechts met twee van de beschreven manieren ervaring. Voor de volledigheid worden hier alle methodes beschreven.

1. Beslagketel
Al reeds bij de allereerste stap bij het brouwproces kunnen de kruiden worden toegevoegd. Dit kan tegelijk met het storten van de mout of op een later moment tijdens het maischen. Volgens Scott heeft deze methode een diepe kruidige smaak maar waarschijnlijk geen kruidige geur.

2. Kookketel
Dit is volgens mij de meest gebruikelijke methode. Kruiden worden in de regel op het einde van de kooktijd toegevoegd. Naar mate de kruiden langer meekoken verdampen er steeds meer vluchtige aromatische stoffen uit het wort.

Er is een grote overeenkomst tussen het omgaan met kruiden en dat andere kruid: hop. In Proost nr. 14 heb ik jullie gewezen op het onderzoek waaruit bleek dat het toevoegen van hop aan het wort voor het koken een hoger gewaardeerd hoparoma tot gevolg heeft (7). Hop dat op het allerlaatste moment van het koken wordt toegevoegd zorgt voor een lagere waardering. Ik heb zo het vermoeden dat deze effecten niet uniek zijn voor hop. Het zou wel eens aardig zijn daarmee met meerdere brouwers te experimenteren. Resultaten van zo'n vergelijkend onderzoek hoor ik graag.

3. Gistvat
Net als hop kun je kruiden toevoegen tijdens de gisting. Dit kan zowel tijdens de hoofdgisting als de nagisting. De extractie van werkzame stoffen zal minder snel verlopen dan bij het koken. Daar staat tegenover dat vluchtige stoffen veel minder kunnen verdampen.

Door de hogere temperatuur en de grotere koolzuurontwikkeling zal de verdamping tijdens de hoofdgisting groter zijn dan bij de lagering. Voorts duurt de hoofdgisting korter en blijven er door het overhevelen kruiden in het gistingsvat achter. Daar staat tegenover dat bij de hoofdgisting door de lagere temperatuur minder stoffen uit de kruiden extraheren en dat de kruiden door het neerslaan van afgewerkte gistcellen bedekt kunnen worden.

Over welke methode het beste werkt is bij mijn weten geen literatuur beschikbaar. We zullen dus zelf moeten experimenteren. Mijn eerste ervaring op dit gebied heb ik opgedaan bij het brouwen van het recept dat ik op het einde van dit artikel heb opgenomen. Bij dit recept worden de kruiden bij het koken en tijdens de hoofdgisting toegevoegd.

Als je ook gaat experimenteren moet je rekening houden met het feit dat je door een vroegtijdige toevoeging van kruiden wat meer risico's loopt op infecties. Met de kruiden kunnen tal van micro-organismen in het wort dan wel jong bier gebracht worden. Door de pH-daling, koolzuur- en alcoholvorming en de vermindering van aminozuren (bouwstoffen voor nieuwe cellen) ontstaat er een zekere mate van bescherming tegen infecties. Na de hoofdgisting kan het daardoor allemaal wat meer lijden.

4. Vlak voor het bottelen
Voor het lezen van het artikel van Scott Russell had ik nog nooit zo stil gestaan bij deze interessante mogelijkheid. Met kruidenextracties gemaakt met behulp van heet water of alcohol kun je leuk experimenteren. Je kunt de extractie toevoegen tijdens het koken, gisting of vlak voor het bottelen. Als je voor het laatste kiest heb je het voordeel dat je niet een geheel brouwsel hoeft te wagen aan een experiment en dat je eenvoudig met verschillende concentraties kunt werken.

Zoals ook bij likeurbereiding niet ongebruikelijk is kan het als je alcohol gebruikt maanden duren voordat de aromastoffen voldoende zijn geëxtraheerd. Bij sommige kruiden gaat de extractie makkelijker met heet water dan met alcohol. Volgens Scott is dit onder andere het geval met kamille, sparrentoppen, citroengras en pepermunt.

Je kunt natuurlijk ook kant-en-klare likeurtjes gebruiken als je een dikke portemonnee hebt. Je zou dan bijvoorbeeld kunnen denken aan Cointreau (witbier), Tia Maria (in een met chocolade mout gekleurd bier), Pernod (tripel), Jägermeister (winterbier?), Berenburger en Campari. Laat je fantasie maar verder zijn loop. De hoeveelheid suiker voor de hergisting moet je wel verminderen vanwege de suiker in deze drankjes. Het spreekt voor zich dat ook het alcoholgehalte door de likeuren verhoogd wordt.

Hoe kun je het beste kleine hoeveelheden afwegen
Omdat vaak hele kleine hoeveelheden kruiden al een grote invloed op de smaak van je bier kunnen hebben is het belangrijk goed te doseren. Voor het afwegen van kruiden hebben we een vrij nauwkeurige weegschaal nodig waarbij het mogelijk is per gram af te lezen. Een ouderwetse brievenweger of een nieuwe electronische weegschaal voldoen goed. Regelmatig komt het voor dat je minder dan één gram van een kruid wilt toevoegen. In dat geval kun je het beste 2 of 3  gram afwegen en de afgewogen kruiden in kleinere porties verdelen met behulp van een mes. Wanneer je bijvoorbeeld 0,6 gram wilt hebben kun je eerst 3 gram afwegen en de afgewogen hoeveelheid in vijf gelijke partjes verdelen.

Recepten
Op het einde van dit artikel kruiden nog een tweetal oude recepten om een idee te geven van mogelijkheden en verhoudingen. De recepten heb ik uit een handgeschreven boek uit 1862. Het boek is geschreven door Johannes Wahlen, een brouwer uit Alkmaar. Bij zulke oude oorspronkelijke recepten moet je heel wat rekenen om de oude maten om te zetten in de moderne decimale gewichten. Verder kan ik alleen maar raden naar het gevolgde maisch­schema en de gebruikte mout, hop en gist. In het onderstaande recepten heb ik deze naar eigen idee ingevuld.

Kruidenale
Ingrediënten voor 10 liter:

1200 gram  pilsmout 
1200 gram  palemout 
330 gram  tarwevlokken 
250 gram  havervlokken 
25 gram  Saaz hopbloemen 


Tijdens het koken 1,5 gram gemalen gember toevoegen.

Na de start van de hoofdgisting toevoegen:

0,4 gram  gemalen kaneel 
0,5 gram  gemalen kruidnagel 
0,6 gram  gemalen anijszaad

Maischschema:

temperatuur

50°C

60°C

70°C

78°C

tijd (in minuten)

15

30

25

1

Maischwater:  11 liter
Spoelwater:  6 liter
Kooktijd:  60 minuten 
Gist:  neutrale universele gist 



Potje of partje
Ingrediënten voor 10 liter:

1000 gram  pilsmout 
1000 gram  palemout 
250 gram  tarwevlokken 
250 gram  havervlokken 
50 gram  Hersbrucker hopbloemen 

10 minuten voor het einde kooktijd toevoegen:

0,2 gram  licht gekneusde kruidnagel 
0,3 gram  licht gekneusde cardamonpitten 
0,1 gram  basilicum 

Maischschema:

temperatuur

50°C

60°C

70°C

78°C

tijd (in minuten)

10

40

25

1

Maischwater:  11 liter 
Spoelwater:  6 liter 
Kooktijd:  60 minuten 
Gist:  Farma bovengist of een andere gist met een licht fruitig karakter 

Slotwoord
Onze voorvaderen gebruikten veelvuldig kruiden bij de bereiding van hun maaltijden en dranken. Ze hadden een hele kruidige smaak. We realiseren het ons niet altijd, maar de smaak van ons voedsel is net zo goed aan mode onderhevig als kleding. Oude recepten moeten daarom wel eens in een iets ander jasje gestoken worden. Ook kan het wel eens gebeuren dat een oud kruidig biertype zoals witbier ineens weer razend populair wordt. Dit zal zeker niet met elk kruidenbier het geval zijn. Sta er dus niet versteld van als jouw lekkerste kruidenbiertje niet in de prijzen valt bij wedstrijden.

Referenties

1)  Jeffery Patton, Additives Adulterants and Contaminants in Beer, Patton Publications, Barnstaple, 1989.
2)  Dr. H.K. Roestingh, Inlandse Tabak in 17e en 18e Eeuw", De Walburg pers, 1976. 
3)  G. Doorman, De Middeleeuwse Brouwerij en de Gruit, Martinus Nijhoff, ‘s-Graven­hage, 1955. 
4)  Charlie Papazian, The Homebrewer's Companion, Avon Books, New York, 1994. 
5)  Albert Coenders, Sarah Garland en Sanderijn Houtsma, Spectrum Kruiden en Spece­rijenatlas, Het Spectum, Utrecht/Antwerpen, 1979.
6)  Scott Russell, Spice Up Your Brew, Internet, URL=http://byo.com/Back/spice.html.
7)  Jacques Bertens, Tijdstip hopgift, Proost nr. 14 maart/april 1996, Uitgeverij Proost, Beverlo. 
Terug naar overzicht