De is verkiezing is weer achter de rug. Nu bedoel ik niet de politieke verkiezingen. Daar wordt ik niet zo vrolijk van. Maar ik bedoel het ONK in Amersfoort. We hadden dit jaar weer een winnaar in ons midden. Arjan Molenaar heeft een eerste prijs in klasse C met een tripel en een respectabel aantal punten van 95 punten. De kampioen had 96 punten. Daar was Arjan dus niet ver van af.

Het was een mooi programma in Amersfoort. Twee lezingen, een bezoek aan de Drie Ringen en een rondvaart. Alles prima georganiseerd door de Amervallei. Wat me opviel was dat er maar weinig mensen van 't Wort Wat! aanwezig waren. Andere jaren was dat anders. Ik heb alleen de voorzitter gezien en Arjan. Om te winnen moet je dus aanwezig zijn. 

Ook viel me op dat er geen inzendingen van 't Wort Wat voor het kloonbier Karmeliet was. Kennelijk zijn we te druk bezig met het brouwen van ons eigen kloonbier voor het clubkampioenschap. Waar het ONK volgens jaar wordt gehouden weet ik niet, mischien daar meer prijzen, meer inzendingen en meer aanwezigen.

Nico

Welkom bij het juni clubblad en van harte welkom aan nieuwe leden :-)  Het is uiteindelijk zomer!

Vorige clubavond

De vorige clubavond was druk bezocht. Om 19:00 voor de clubavond, werd de nieuwe brouwcursus afgerond met het bottelen van het La Chouffe kloon bier. Het etiket van twee van de jongens was erg mooi!

Drie leden vertelden over drie verschillende onderwerpen.  Ed de Graaf hield een lezing over bier in Egypte, hoe het gebrouwen werd.  Tot onze verrassing blijkt dat zij een maischschema hadden dat ongeveer hetzelfde is als wij nu brouwen.

Bas Hartog vertelde over tapinstallaties. Een hoop leden hadden hun eigen tapinstallaties meegenomen en er waren verschillende varianten te zien in allerlei maten en vormen.

John Gouwerok heeft de leden uitgedaagd om een lekker tapbier brouwen als tapbier van de maand.  Er was een Saison tapbier van Cor Stoker voor 1 Euro per glas die erg lekker was.  De helft gaat naar De Boerderij en de helft naar de club.  Wie het bier drinkt mag een cijfer geven. Wie het beste bier van het jaar brouwt krijgt de maandbierwisselkei als trofee en de eer.

Het laatste onderwerp was van Ko Koning, en ging over stookinstallaties.  Erg boeiend :-)

Ernst maakte de winnaars van de etikettenwedstrijd bekend. Er waren weinig inzendingen vergeleken met vorig jaar. Theo van Eijden ging er vandoor met de eerste prijs, zie ook het artikel verderop in dit clubblad.

Dag van het park

't Wort Wat! was uitgenodigd om aanwezig te zijn bij de dag van het park op zondag 30 mei.  Wij hadden 3 kraampjes.  Een over het brouwproces, en een over bier en spijscombinaties. Op het derde kraampje stonden de jongens van Jattwerk te brouwen. Er was gratis bier en kaas/zalm om te proeven, gesponsord door restaurant Lieveling.

Open Nederlandse Kampioenschappen Bierbrouwen 2010

Op 5 juni was de uitreiking van de Nederlandse Kampioenschappen. De middag werd ingeluid door lezingen van het Kennisinstituut Bier over het effect van bier op de gezondheid, en een Bier en Spijs seminar van Derek Walsh. Dit keer werden bier met Haring, bier met Chocolade en bier met Blauwaderkaas geproefd.

Onze vereniging had relatief weinig inzendingen (gezien dat we de grootste vereniging van Nederland zijn). Slechts 8 personen hadden in totaal 17 bieren ingestuurd.

Arjan Molenaar wist de eerste prijs van de C klasse in de wacht te slepen, met maar liefst 95 punten!!! Dat betekent dat het een nagenoeg perfect bier was. Arjan, van harte gefeliciteerd. Omdat Caspar Kuik 96 punten in de V klasse wist te halen, was Arjan Molenaar net geen algemeen kampioen! Caspar: vanaf deze plek ook gefeliciteerd!

Komende clubavond

De komende clubavond is op vrijdag 25 juni met een presentatie door Jacques Bertens over korrelgisten. Jacques Bertens is geen onbekende in de bierwereld, er zijn al bijzonder veel artikelen uit zijn pen gevloeid.

Zoals jullie je wellicht kunnen herinneren, stond in een nieuwsflits van februari een oproep om mee te werken aan zijn onderzoek naar het gebruik van korrelgisten. Tijdens het ONK wist Jacques te vertellen dat de uitkomst van dit onderzoek nogal opvallend is, dus allemaal komen!

Namens het bestuur,
Dean Southall 

Het is weer de laatste vrijdag van de maand mei en dus 't Wort Wat! avond en bier op tap. Ria en Wilma zijn er vanavond niet, dus sta ik samen met Anneke en het gaat niet alleen over Wort maar er is meer te beleven in bierland.

Wat te denken van etiketten of het stoken van distillaten en het gebruiken van eigen fustjes: leuk voor een keer maandbier, het word dus een leerzame avond! En als we het over stoken hebben kon het niet anders zijn dan dat het maandbier op tap is van de enige echte stoker namelijk COR STOKER. Meer hierover later.

De beginners die vanavond hun eerst gebrouwen biertje wilden bottelen stonden al te trappelen voor de deur om hiermee te beginnen, Ze waren goed voorbereid: kratjes steriele flesjes, etiketten op een stikkerrol van een hele mooie kwaliteit en doppen met het 't Wort Wat! logo die ik nog niet eerder had gezien. Het is misschien leuk als ze hier de volgende keer wat over willen vertellen en wat het dan kost als je dat voor meerdere leden zou willen gebruiken. Het kwam wel professioneel over en dat voor je eerste bier is iets om trots op te zijn!

Het maandbier van COR was een SAISON. Hij was in het begin door de koeler iets te koud; ik hoop niet dat dit de punten heeft beïnvloed maar hij is meer dan goed gewaardeerd en het tapte lekker. Dat is soms wel anders.

Totaal 46 biertjes getapt en daar kwamen de volgende punten uit:

1x6; 4x6.5; 14x7; 2x7.3; 4x7.5; 3x8; 2x8.5 en 2x9

Ook de volgende opmerkingen stonden nog op de wedstrijdformulieren: 'zacht en goed doordrinkbaar' en 'te kruidig voor een saison'. Al met al een goed resultaat en een leeg fustje aan het eind van de avond. Totaal 32 formulieren en 233.6 punten

Het resultaat voor dit maandbier is dus 7.756 punten, bedankt Cor.

Dit was het weer
jullie uitbater John

Alle Amerikaanse bladen en bij Amazon bestelde boeken ten spijt, ligt er nog steeds een clubpakket te wachten om magisch te worden verwerkt tot een heerlijk gerstenat en heb ik mijn besluit om meer serieus aan receptontwikkeling te doen weer even uitgesteld. Dat komt vooral omdat ik een zomerstop ga inlassen: in warm weer zijn de parameters waar je mee werkt minder makkelijk te beïnvloeden en heb je meer kans op besmettingen. En...

En dat is punt twee: er verrijst een mooi brouwhuis in de tuin (ik mag het geen schuur meer noemen). Er komen banken langs de wanden, waaronder alles wordt opgeslagen en waarop valt te brouwen en ik laat zelfs een tegelvloer aanleggen. Alleen zal er geen water aan- en afvoer zijn, maar werken met de lange tuinslang vanaf de buitenkraan aan het huis is ook een prima alternatief.

Het ONK staat trouwens ook voor de deur, maar helaas was de organisatie wat laat met de aankondigingen (althans, een mailprobleem lag hieraan ten grondslag). Dat merkte ik ook weer op de clubavond. Diverse leden waren te laat geweest om iets in te leveren. Jammer. Zelf heb ik na rijp beraad drie bieren uit de kast getrokken, waarvan twee van een clubpakket. Nou gaat het om een gebrouwen bier en dat kan net zo goed een van die prima recepten zijn van de inkoopcie, maar de voor mij meest interessante is toch wel een zelf ontwikkeld recept, het derde ingeleverde bier. Dat vind ik de meest spannende manier van deelnemen. Volgend jaar wil ik toch vooral proberen met eigen ontwikkelde recepten te participeren.

Het ONK belooft weer een familiedag te worden en ik heb de hele dag al vrijgehouden. Je hoopt natuurlijk te scoren, maar laten we reëel zijn: als je met een mooi puntenaantal eindigt voor een van je bieren, dan heb je al voldoende gewonnen, lijkt mij. We gaan het zien (bij het uitkomen van het blad is alles al bekend).

Mijn Chouffe tripel van de gezamenlijke brouwdag heb ik net gebotteld, maar verder staat er weinig op het (bier)programma thuis. Niet dat ik niet zat te doen heb: in dit blad lees je ook over de ervaringen die we opdeden bij het brouwen van de polderbok 2010 (let wel: dit jaar mag je vooraf dozen reserveren, en het wordt vast weer net zo’n mooi bier als vorig jaar. Ik zeg doen…)

Voorlopig gaan we nu van alle mooie bieren die deze winter ontstaan zijn genieten, waarschijnlijk vooral na alle schilderdagen die er ook aan zitten te komen. Dat toekomstig brouwhuisje moet wel een tig aantal jaar blijven staan.

Met de verfkwast in de hand: proost!
Ben

De Polderbokcommissie is in zijn nieuwe samenstelling (Jan Wurpel, Ben Jacobs, Erik Deelissen, Jacques Stricker, Jos Groot en Theo van de Voorde) voortvarend van start gegaan. Na een eerste kennismakingsvergadering in maart, waarbij o.a. werd gesproken over het recept (geen wijzigingen), de hoeveelheid (1.000 liter), de plaats waar het gebrouwen wordt (de Prael), het etiket (wordt gewijzigd) en de taakverdeling binnen de commissie, is een afspraak gemaakt met de Prael. Daar zijn ongeveer dezelfde onderwerpen aan de orde geweest en verder nog: de ingrediënten en delen daarvan die we zelf moesten aanschaffen en de te gebruiken gist.We hebben met de Prael ook gesproken over de problemen van het vorig jaar: waarom het de eerste keer fout is gegaan en waarom er de tweede keer maar 750 liter is gebrouwen. En afspraken met ze gemaakt om te voorkomen dat zoiets weer gebeurt. Twee data afgesproken, een om te schroten op de dag voorafgaand aan het brouwen en een voor de brouwdag zelf: vrijdag 21 mei. Het voordeel daarvan is dat op de brouwdag zelf meteen begonnen kan worden met brouwen, toch al gauw een tijdwinst van zo'n 2,5 uur. Tussendoor een e-mail wisseling gevoerd met Ineke de Moor over het ontwerpen van andere etiketten; dit proces is nog gaande.

Daarna in april nog een keer vergaderd waar onder meer gesproken is over de ingrediënten die bij Brouwland gehaald moeten worden (Jan) de etiketten (we zijn er nog niet uit), de logistiek, de presentatie op de clubavond in september en over de verkoop van de flessen. Over dit laatste kan ik jullie melden dat we het dit jaar iets anders gaan doen, dit om te voorkomen dat sommigen ernaast grijpen.

Daarom is het vanaf het moment dat je dit leest, tot 1 september a.s., mogelijk om per email één of meer dozen Polderbok te bestellen. We garanderen dat iedereen die heeft ingeschreven tenminste 1 doos krijgt. Mochten er dan nog dozen over zijn dan worden die verdeeld over de mensen die meer dan 1 doos wilden hebben. Voorwaarde is wel dat je op de clubavond van september moet komen om je bestelde dozen op te halen. De prijs zal liggen tussen de 15 en de 20 euro per doos van 6 flessen va 75 cl. Er wordt contant afgerekend.   Het e-mail adres voor het doen van bestellingen is: polderbok@twortwat.nl.

Namens de commissie,
Theo van de Voorde

Bier is, zoals algemeen aangenomen wordt, de oudste alcoholische drank ter wereld. Het ontstaat omstreeks 4500 voor Christus in het midden oosten, en wel in Mesopotamië. Ook in de Egyptische oudheid nam bier een belangrijke plaats in. Niet alleen als basislevensmiddel, maar ook als betaalmiddel en offergave aan de goden. Ondanks het belang van bier is in archeologische studies weinig bekend over het brouwproces. Het traditionele beeld van het brouwproces in Egypte is vrijwel geheel gebaseerd op artistieke bronnen, namelijk afbeeldingen in graven en modellen van brouwerijen. Deze afbeeldingen zijn ondanks de details moeilijk te interpreteren. Er is bijna nooit een uitleg bij welke processen afgebeeld worden, en ook de juiste volgorde van handelingen is onduidelijk. Een bijkomend probleem is dat de Oudegyptische cultuur meer dan 3000 jaar heeft bestaan, waarin technieken langzaam zijn veranderd. Om een waarheidsgetrouw beeld te kunnen vormen van het werkelijke brouwproces in de Egyptische oudheid heeft de universiteit van Cambridge in de jaren ‘90 een onderzoek gedaan naar de archeologische overblijfselen.

Korte kennismaking met Egypte

Het grondgebied van Egypte loopt van de Sinaï woestijn in het oosten tot de Libische woestijn in het westen, en van Soedan in het zuiden tot de Delta in het Noorden. Als je op de satellietfoto kijkt zie je dat er in dit enorm onherbergzaam woestijngebied een smal strookje groen loopt. Dit strookje groen is het gebied direct langs de Nijl. Doordat de Nijl elk jaar buiten haar oevers trad werd een zeer vruchtbare laag grond afgezet, waardoor Egypte een aantrekkelijke plek werd om zich te vestigen. De Egyptenaren zagen hun land en de Nijl dan ook als een geschenk van de goden. Door de vruchtbare grond langs de Nijl ontstonden al vroeg nederzettingen van mensen die zich met de landbouw en veehouderij gingen bezighouden. Hierdoor kon Egypte zich ontwikkelen tot één van de eerste grote beschavingen, welke al bestaat vanaf circa 3000 voor Christus tot op de dag van vandaag. In al deze tijd heeft Egypte verschillende bestuursvormen gekend, maar het meest beroemd is natuurlijk de heerschappij van de Farao’s tijdens de oudheid. In de pre dynastieke tijd bestond Egypte uit verschillende gebieden met verschillende koningen en er bestond nog niet echt een samenhangende cultuur. In de periode vlak voor de eerste dynastie bestond Egypte uit “twee landen”, namelijk Opper-Egypte in het zuiden en Neder-Egypte in het noorden. Volgens de overlevering heeft een koning van Opper-Egypte genaamd Narmer, het land verenigd door Neder-Egypte te veroveren en daar zijn nieuwe hoofdstad, Memphis, te stichten. Vanaf dat moment is Egypte met tussenperiodes één land geweest onder centraal gezag van de Farao’s. Toen het land onder centraal bestuur kwam te staan werd iedereen verplicht om aan dat gezag belasting te betalen. Geld bestond nog niet, dus werd die belasting vaak in goederen en in arbeid betaald. Graan en bier waren een veel gebruikt betaalmiddel en werden ook veel gebruikt als gaven aan de tempels en de goden. Brood en bier waren tevens het basisvoedsel voor de Egyptenaren van alle rangen en standen, en dit maakt dat ze in het Egyptische leven een zeer grote rol spelen. In de geschreven geschiedenis komt bier dan ook vrij vaak voor.

De oude Egyptenaren leefden niet alleen in het hier en nu, maar besteedden ook veel tijd aan het leven na de dood. Dit bestond uit het zorgen voor een laatste rustplaats voor het lichaam waar de ziel naar terug kon keren om te genieten van alles waar men tijdens het leven ook van heeft genoten. In het begin bestonden deze graven uit simpele kuilen in de grond waar de overledene met een offergave werd gelegd, maar later werden de graven complexer en de grafgiften uitgebreider. Voor diegene die het betalen kon waren de graven rijk versiert met scènes uit het dagelijkse leven, en de ruimten gevuld met brood, kruiken met bier en andere levensmiddelen om de overledene te voeden in het hiernamaals.

Deze graven geven dan ook een goed inzicht in hoe in het oude Egypte bier werd gebrouwen, vooral ook omdat men hier veel modellen van bakkerijen en brouwerijen kon vinden. Zoals zo vaak is ook in Egypte het bakken van brood nauw verbonden met het brouwen van bier en gebeurt dit meestal in eenzelfde locatie.

Op basis van de beschikbare bronnen ziet het traditionele beeld van het brouwproces in Egypte er als volgt uit:

• Men vormt broden van een rijk gegist deeg.
• Het deeg wordt licht gebakken.
• De ontstane broden worden in stukken gebroken en met water door een zeef gehaald.
• De pap wordt opgevangen in grote vaten. In dit stadium worden mogelijk extra gist en dadels toegevoegd.
• Door de toegevoegde suikers van de dadels gaat deze massa gisten.
• Na het gisten laat men de vaste stoffen bezinken, en wordt het bier in grote kruiken van aardewerk overgegoten.
• De kruiken worden ten slotte afgesloten met een stopper van klei en voorzien van het zegel van de brouwerij.

Deze visie op het brouwproces levert een aantal vragen op: Welk graan gebruikte men, en was deze eerst gemout? Gebruikte men dadels als standaardingrediënt? Werden er nog andere ingrediënten gebruikt? Waarom gebruikte men broden als grondstof? Om op dit soort vragen een antwoord te vinden heeft men onderzoek gedaan naar overblijfselen van bierproductie, gevonden op twee locaties in Egypte.

Eén locatie waar men onderzoek heeft verricht is het zogenaamde arbeidersdorp bij Amarna. Amarna is tijdens de regering van Amenhoteb IV, of Echnaton, als nieuwe hoofdstad gesticht, wanneer deze heerser besluit om het land religieus te hervormen. Omdat deze hervorming het land in een chaos heeft gestort besluit zijn opvolger, Toetanchamon, de stad te verlaten om zich weer in de oude hoofdstad te vestigen. Het arbeidersdorp is daardoor slechts een korte periode bewoond geweest, wat een goed beeld geeft van de in die periode gebruikte brouwtechnieken. Een andere locatie in het onderzoek is Deir el-Medina (meer in het zuiden vlakbij Luxor, het vroegere Thebe). Over Deir el-Medina is veel bekend. Deze plaats werd lange tijd bewoond door arbeiders die werkten aan de graven van de Farao’s in het Dal der Koningen. Hier zijn veel potscherven gevonden met verhalen en afbeeldingen uit het dagelijks leven, de zogenaamde Ostraka. Deze Ostraka vormen voor Archeologen een rijke bron van informatie over allerlei onderwerpen.

Het onderzoek richt zich op overblijfselen van bier uit grafgiften en afval op plaatsen waar men voedsel bereidde. Deze twee bronnen vullen elkaar goed aan, en zo ontstaat een goed beeld van het brouwproces in het nieuwe rijk. Omdat de gegevens uit een bepaalde tijdsperiode stammen en op slechts twee plaatsen zijn verzameld, kun je niet zeggen dat dit proces voor de gehele Egyptische geschiedenis geldt, of zelfs voor het hele land.

Gebruikte graansoorten

Het is bekend dat in de Egyptische oudheid twee soorten graan werden verbouwd, namelijk gerst en emmertarwe. Emmer, ook wel tweekoren genoemd, is waarschijnlijk de oudste door de mens verbouwde tarwesoort en is in Egypte al vanaf 7000 voor Christus bekend. Het wordt tegenwoordig nauwelijks nog verbouwd vanwege de lage opbrengst per hectare en de slechte eigenschappen vergeleken met modernere graansoorten. Voor de bierbereiding in Egypte gebruikte men over het algemeen één graansoort, gerst of emmer, alhoewel in deze studie ook bewijs is gevonden dat men soms beiden gebruikte. De hoeveelheid onderzoeksmateriaal is echter te klein om te zeggen of men een voorkeur had voor gerst of emmer. Het doel waarvoor het bier gebrouwen werd kan de keuze voor het te gebruiken graan bepaald hebben. Voor het antwoord op de vraag of men mout gebruikte is op microscopisch niveau gezocht naar aanwijzingen. Op die manier zag men dat de zetmeellichamen zijn uitgehold en aangetast met putjes. Dit is een typisch beeld voor aantasting door enzymen tijdens het kiemingsproces. Het zeer droge klimaat van Egypte sluit vrijwel uit dat dit door spontane ontkieming in het veld of in de opslagplaatsen is gebeurd. Daarnaast heeft men losse graankorrels gevonden die duidelijk sporen van ontkieming vertonen. Men kan er dus van uitgaan dat het kiemingsproces bewust door mensen op gang is gebracht om mout te produceren. Tegenwoordig wordt bij de moutproductie zo veel mogelijk kaf verwijderd om het ontkiemen te vergemakkelijken. Belangrijk is natuurlijk dat de korrels daarbij niet beschadigen. In de Egyptische oudheid waren de technieken hiervoor niet genoeg ontwikkeld zodat het ontkiemen in de schil gebeurde. Dit betekent dat bij verdere verwerking van het mout er een grote hoeveelheid kaf aanwezig was. Dit geeft het bier een bittere smaak, wat geen nadeel hoeft te zijn in een tijd dat hop onbekend was. Uit de microscopische gegevens heeft men twee methodes voor het eesten kunnen reconstrueren:

• Verwarmen, of roosteren, van het nog vochtige groenmout zodat het kiemproces stopt.
• Het aan de lucht laten drogen van het groenmout zonder verwarmen waarbij het kiemproces ook stopt.

Uiteraard hadden de Egyptenaren niet de technische mogelijkheid om deze processen nauwkeurig te reguleren. Dit blijkt uit het feit dat sommige korrels wel begonnen zijn met het kiemingsproces, maar niet voldoende om de amylase op gang te brengen. De zetmeellichamen hiervan hebben na het koken een gelatineachtige structuur en zijn vaak samengeklonterd. Op deze manier van moutproductie krijgt men dus verschillende soorten mout met diverse eigenschappen. Het verwarmde, of geroosterde, mout zorgde voor een verscheidenheid aan smaken terwijl het niet geroosterde mout een hoger gehalte aan actieve enzymen bevatte.

Aan het onderzoeksmateriaal is ook te zien dat het graan na het mouten is bewerkt, geschroot, om het geschikt te maken voor de bierproductie. Hier is aanvullend archeologisch bewijs voor in de vorm van stenen vijzels waar graan in kon worden gestampt. Voor de gedachte dat van het graan eerst een brood werd gebakken bestaat in dit onderzoek geen enkel bewijs en dit lijkt dus onwaarschijnlijk.

Verdere brouwproces

Het gebruik van mout is dus bewezen, maar in de overblijfselen heeft men ook niet gemout graan gevonden. Niet gemout graan wordt ook tegenwoordig nog voor bierproductie gebruikt dus is het waarschijnlijk dat men dit vroeger ook deed. Bewijs is gevonden voor de aantasting van mout door enzymen in verschillende stadia. Of dit door de Egyptenaren op een bewuste manier tot stand is gebracht in de vorm van een maischschema zoals wij dat kennen is niet te zeggen. Logisch is dat het geleidelijk verwarmen van het brouwsel op een open vuur voor een onbewust maischproces heeft gezorgd. Door de grote hoeveelheid kaf en andere graanresten die in de vaten zijn gevonden is het waarschijnlijk dat er op een grove manier is gefilterd. Dit is een verklaring voor het gebruik van een zeef.

Gist

In de archeologie van Egyptische voedselbereiding zijn vele voorbeelden van gist te vinden. Ook in de onderzochte residuen van het brouwproces zijn gistcellen gevonden. Het is niet mogelijk om te zeggen welke soorten dit zijn en of het om spontane gisting gaat. Men kan aannemen dat het gist in de vorm van desem in stand werd gehouden, en zowel in de brood als bier productie werd gebruikt.

Toevoeging van smaak en zoetstoffen

Van oudsher ging men ervan uit dat dadels in het bier zijn gebruikt voor de smaak en het verhogen van het suikergehalte in het wort. Dit heeft te maken met het feit dat in de teksten dadels regelmatig voorkomen in de context van bier. Het woord voor dadels in het hiërogliefen schrift kan echter ook zoet betekenen. Het zou goed kunnen dat men hiermee de mout bedoelde. Een aanwijzing hiervoor is dat in de onderzochte gebieden relatief kleine hoeveelheden dadelpitten zijn gevonden, tegenover relatief grote hoeveelheden kaf uit de bierproductie. Ondanks het gebrek aan duidelijk bewijs is het heel goed mogelijk dat het bier door toevoeging van fruit of kruiden op smaak is gebracht. Het is bijvoorbeeld bekend dat men in het oude Egypte de beschikking had over koriander. Verder onderzoek op meerdere overblijfselen van het brouwproces is echter nodig om hier iets zinnigs over te kunnen zeggen.

Conclusie

Wanneer je al deze onderzoekgegevens bekijkt kun je op een redelijke wijze het brouwproces in de Egyptische oudheid reconstrueren:

• Men gebruikte gerst of emmer, en soms een combinatie van beiden.
• Men gebruikte voornamelijk gemout graan.
• De mout werd in een vijzel gestampt (schroten).
• De mout heeft blootgestaan aan activiteiten van enzymen (primitief maischproces)
• Het brouwsel werd gezeefd.
• Aan het wort voegt men gist toe.

De gegevens uit het onderzoek brengen voor de hedendaagse brouwer herkenbare feiten aan het licht. Het vroegere beeld wat men had van het verkruimelen van brood en gebruik van dadels voor de bierproductie moet dus worden bijgesteld. Over de smaak van het bier en het alcoholpercentage is uit dit onderzoek niets te zeggen. De verschillende manieren waarop het graan werd bewerkt geeft wel aan dat er een grote verscheidenheid aan smaken mogelijk was. Dit sluit goed aan op de geschreven bronnen waar een veelheid aan bieren bekend zijn.

Ten slotte

Dit onderzoek is gesponsord door Scottish&Newcastle, tegenwoordig eigendom van Heineken, en deze hebben met de gegevens uit het onderzoek een bier gebrouwen. Hiervoor hebben ze net genoeg emmer weten te vinden voor zo’n 1000 flesjes. Mocht je het eindproduct graag willen proeven: in het jaar van brouwen, 1996, werd op een veiling in Amerika voor één flesje $525,- betaald.

De Polderbok was voorbereid door ons commissieleden en nu ging het toch weer echt gebeuren. Op donderdagmiddag togen er 4 leden, allen per trein, richting A’dam. In Nieuw Vennep probeer ik nog via de grote ruit op de bovenste verdieping van de dubbeldekker Jan Wurpel te ontwaren, maar helaas. In Hoofddorp schiet een man in een groene jas langs me heen. Dat blijkt bij nadere beschouwing (op Schiphol) Theo te zijn (Jan zat helemaal voorin met tassen vol mouten en siroop). En Eric ontmoeten we op de Prael.

Schroten staat op de agenda en wel meer dan 300 kilo, en dat op de warme zolderruimte in het grote Prael gebouw. En we willen het zwarte mout veel fijner hebben dan de rest, maar de koffiemolens zijn niet meegekomen. Morgen kan natuurlijk ook nog.

Ik neem weer de verantwoordelijkheid voor de babyweegschaal op me en al snel loopt ons schrootteam als een geoliede machine. Je bent in de Prael en je kijkt niet gek op als een groep van 17 dames en een heer rondgeleid wordt. De geoliede machine komt weliswaar tot stilstand, maar we kunnen wel goed aanvulling geven, en commentaar leveren op het verhaal van de rondleider. Niet dat de dames meteen aan onze lippen hangen, maar toch… We eindigen ten slotte bestoft en wel (de mondbeschermers zagen we pas na afloop liggen) in het proeflokaal van de Prael en genieten van de mei- en de herfstbok uit het vat. De dames zijn aldaar ook net aan het proeven van dit lekkere vocht.

Op vrijdag ochtend moet ik wel heel erg vroeg op. Want het is de bedoeling om 8.00 te beginnen met brouwen. Gelukkig mag er eerst naar de koffie worden gegrepen. En dan worden door ons de zakken met de gisteren verschrote granen in de ketel gestort en grijpen we naar de knoppen voor het bedienen van de installatie. En natuurlijk moeten wij, daar ben je per slot hobbybrouwer voor, alles meten en weten. Dat hadden we beter kunnen laten, want er blijkt een zekere discrepantie tussen de ingestelde temperatuur, dat wat het display aangeeft, de thermometer die er bij wordt gehaald en de digitale meter, die er gelukkig ook nog lag. Ondertussen loopt de klok wel door en uiteindelijk weten we niet of we nu een hele lange eiwitrust hebben gehad of toch een lange 62 graden stap en dus gegarandeerd een droog bier. Als we de instellingen daarna accepteren gaat alles beter en doorlopen we alsnog de stappen. Alhoewel: als een der cie-leden alsnog wil tornen aan het bedachte brouwschema, en de 72 graden stap wil verkorten grijpen we naar de zetmeel test. En die blijft, hoe lang we ook wachten, paars…, tja…

Daarna komt het onderdeel, waarvan schrijver dezes nog de vreselijkste beelden van het jaar ervoor op het netvlies heeft staan. Het spoelen. In beginsel lijkt dat vlot te gaan. Maar blijkbaar moet dat toch wel uren duren. SG’tjes die we ondertussen hebben gemeten lijken oké. Maar een uiteindelijk SG zal ik niet meer meemaken, want ik moet tijdig weg omdat de plicht roept.

Ben

Jacques neemt nu het verder verloop van het brouwverslag voor zijn rekening:

Het spoelen liep zeker niet van een leien dakje, de verhalen van vorig jaar lijken weer waarheid te worden, maar dat zal ons toch niet gebeuren, dus Aktie!! Als je totaal (incl. brouwmeesters) met 6 man bent krijg je ook 6 ideeën hoe dit op te lossen. Nou… alle ideeën zijn uitgeprobeerd en toegepast om het spoelen tot een goed eind te brengen. Uiteindelijk om 16.00 uur waren alle kunstgrepen uitgevoerd en zijn we gestopt met het spoelen.

In de tussentijd is er ook nog 12 kg suiker gekocht bij de enige supermarkt in deze buurt, alwaar men toch ietwat vreemd opkijkt als men alleen voor 12 kg suiker binnenloopt. Er werd nog net niet gevraagd waarom. Dus met tassen vol suiker de terugweg aanvaarden. Als je het niet warm krijgt van het lopen met zoveel suiker (het was erg mooi weer) dan wel van de dames die je allemaal verwachtingsvol aankijken. Snel doorlopen, want we moesten op tijd terug zijn.

De medewerkers van de Prael welke ons zouden helpen om de borstel uit de kuip te halen en naar de waterkant te brengen werden eerst steeds onrustiger en probeerden ons tot spoed te manen, na een zeker punt draaide het om en werden wij tot rust gemaand (de tijd om naar huis te gaan was bijna aangebroken) Uiteindelijk is de borstel in de klaringskuip niet geledigd, de afvoer (boot) was niet meer beschikbaar. Je zou je bijna afvragen of… ??

Totaal was er ongeveer 800 liter uit de klaringskuip gekomen en het koken kon beginnen. Koken betekent ook tijd voor een biertje. Jan had een kratje meegenomen, we begonnen met een “lindebloesem” en daarna een “meibok”. De mensen van de Prael hebben ook meegeproefd, waarna wij weer enige biertjes uit hun assortiment moesten proeven. Voor we het wisten moest de 2^e hopgift en de Kandij siroop toegevoegd worden, evenals de suiker.

Het meten van een SG van 1082 viel niet tegen, dus nog 90 liter water erbij waardoor het totaal aantal liters op ongeveer >900 komt. Het overpompen naar de whirlpool en later naar de gisttank liep voorspoedig.

De dag werd uiteraard afgesloten met een evaluatie in het proeflokaal, een hapje bij Kam Yin, waarna we voldaan en een ervaring rijker de trein terug namen. Alhoewel wij ons nog wel afvragen: WAREN WIJ DE BROUW MEESTER…?

Jacques  

Beste allemaal,

Ik ben lid van PINT en Camra (Engels versie). Bij Camra kan men voor £5 een POI (points of interest) kopen voor Tomtom met de locatie van goede kroegen en brouwerijen van Groot Brittannië. Heel nuttig op vakantie.

Ik heb gekeken op het internet en heb iets dergelijks gratis gevonden voor Nederland (zie http://www.brouw-bier.nl/download/poi). Er zijn er POI's voor kroegen, winkels, brouwerijen en biermusea in Tomtom formaat en ook Google Earth formaat (G.E. is gratis, zie http://earth.google.com/intl/nl/). Als je het installeert dan hoef je alleen maar op de KML bestanden op te klikken en dan opent Google Earth en laat de plekken zien op de kaart. Als je Google Earth sluit, wordt je gevraagd of je de plekken wilt opslaan. Op deze manier heb ik een brouwwinkel gevonden in Katwijk. Dat is fiets afstand (20km) van Den Haag. Op een zonnige meidag hebben Etienne (de gistmeester in onze kleine groep brouwers in Den Haag) en ik besloten om naar Katwijk te fietsen door de duinen! Jammergenoeg was er mist langs de kust en wij hebben de zon niet gezien. We hadden het adres van het Brouwparadijs bereikt maar er zat een computerwinkel!!! We hebben binnen gevraagd en we hadden de juiste plek. Ze hadden een kamer achter met alle brouwspul :-) Het assortiment was redelijk goed. Ze hadden alles wat we nodig hadden. Er was helaas geen 't Wort Wat! korting (dat ik weet).

Ik weet het niet of veel leden van 't Wort Wat! op Facebook zijn, maar er is een explosie van brouwers, brouwerijen enz. op Facebook. Je kan vrienden worden met jouw favoriete brouwers en al hun nieuws zien. Menno Olivier (de Molen) en Michel Ordeman (Jopen) zijn al een paar maanden aanwezig en zijn al vrienden van mij geworden :-) Ik ben ook vriend (zij kunnen zien wat je aan het doen bent en vice versa) van veel Amerikaanse brouwerijen (Dogfishhead, Stone enz.) en brouwers (Garret van Brooklyn Brewery) en ook de beroemde Charlie Papazian (sp?) van de American Homebrewers Association :-) Onze eigen Jan-Willem staat ook sinds een paar maanden op.

Ik gebruik het af en toe om te zien hoe andere mensen brouwen. Erik Pruisken (ook in mijn Haagse groep) en ik zijn een paar keer langs de gezamenlijk brouwdag geweest en hebben een hoop geleerd van brouwers met andere installaties en ook veel ervaring als brouwers. Youtube is ook nuttig voor mij omdat het in het Engels is (jammer dat de Amerikanen nog steeds imperial units gebruiken) en je krijgt nuttig gratis advies voor jouw neus! Een favoriet van mij is Craig (http://www.youtube.com/user/CraigTube). Ik krijg een e-mail als hij weer een video heeft gepost

Ik heb obligaties in Jopen en Klein Duimpje. Jopen heeft net een nieuw bier, zwaar werk bier gemaakt voor de Haarlemse Stripdagen wedstrijd die iedere 2 jaar worden gehouden. Ik was uitgenodigd om langs te komen :-) Een leuke tijd gehad! Veel bekende mensen tegen gekomen, Michael (van de inkoop comissie), Derek Walsh, Frans Ruiter (voorzitter van PINT NH) en natuurlijk Michel Ordeman :-). Het bier is een barley wine met een fles in Russisch stijl. Heel erg lekker! Ik heb wat foto's genomen en Michel's vriendin Lydian, heeft mij gevraagd of zij die mogen gebruiken. Natuurlijk wel! Ze zijn te zien (de helft van de foto's zijn van mij) op de Jopen website.

Zoals gezegd ben ik lid van Camra. Mochten jullie Camra boeken willen kopen, kan ik die voor je bestellen (zie http://www.camra.co.uk/page.aspx?o=books). De 't Wort Wat! Bibliotheek is ook online (http://www.twortwat.nl/). Je kan van tevoren boeken reserveren.

• Drunkenness does not create vice, it merely brings it into view. - Seneca

• The good Lord has changed water into wine, so how can drinking beer be a sin? - Sign near a Belgian Monastary

• A man can hide all things, excepting twain – That he is drunk, and that he is in love. - Antiphanes

• I work until beer o’clock. - Stephen King

• He that drinketh strong beer and goes to bed right mellow, lives as he ought to live and dies a hearty fellow. - Anonymous

• Tis hard to tell which is best: music, food, beer or rest. - Anonymous

• Beer… Now there’s a temporary solution. - Homer Simpson

• Work is the curse of the drinking classes. - Oscar Wilde

• Beauty lies in the hands of the beerholder. - Anonymous

• Give a man a fish and he will eat for a day. Teach him how to fish, and he will sit in a boat and drink beer all day. – Anonymous

• There are more old drunks than old doctors. - Anonymous

• A good local pub has much in common with a church, except that a pub is warmer, and there’s more conversation. - Anonymous

• They who drink beer will think beer. - Washington Irving

• All right, brain, I don’t like you and you don’t like me – so let’s just do this and I’ll get back to killing you with beer. - Homer Simpson

• When I heated my home with oil, I used an average of 800 gallons a year. I have found that I can keep comfortably warm for an entire winter with slightly over half that quantity of beer. - Dave Barry

30 mei 2010, Toolenburgse Plas: Dag van het Park.

Vrienden,

Het is nu 19.07 en ik begin langzaam te ontdooien van deze buitendag. Hierbij wordt ik niet onverdienstelijk geholpen door de Westmalle Tripel. Bij deze dag was onze vereniging nadrukkelijk aanwezig, ik heb zeker 25 clubleden gezien en 500 potentiële leden. Op deze leuk georganiseerde dag mocht onze club ook aanwezig zijn en we hadden leuke zaken in gedachten die onder de bezielende leiding van diverse clubleden mooi ten uitvoer werden gebracht.

We hadden een kraam waarin deze keer door de heren van Jattwerk een echte brouwdemonstratie werd gegeven. Eén van de leden van Jattwerk (ik ga verder geen mannen noemen) heeft zelfs zijn wittebroodsweken onderbroken om deze demonstratie mogelijk te maken. Als dat geen clubliefde is…!! We hadden nog een tweede kraam, waarin heel overzichtelijk alle stappen van het brouwproces in min of meer een paar minuten overzichtelijk werden uitgelegd en gedemonstreerd.

Een leuke en begrijpelijke vraag, nadat wij iets hebben verteld over het bottelen, is of het bier dan later ook te drinken is? Ik vind het mooi om te zien dat diverse clubleden, eigen gebrouwen bier meenemen om te laten proeven door willekeurige gasten. Nog leuker is natuurlijk de reactie van deze mensen: “ehhhh, kan ik dit bier kopen?”. Volgens mij is er geen beter compliment.

Aardig is ook dat sommigen clubleden een lekkere versnapering meenemen voor de ander vrijwilligers van de club, zo wil ik er graag eentje uithalen (en zoals jullie weten noem ik geen namen, dus ook nu niet, maar de aanwezigen weten hoe of wat) en de rest kan een volgende keer ook helpen. Iemand had een zeer speciaal bier meegenomen. Het was een ongefilterde warme Irish Red, met eireepjes denk ik, maar ja ik ben geen erkende keurmeester, dus wat betreft de eireepjes kan ik ernaast zitten. Voor de rest was dit een herkenbare drank.

Maar ik wil graag kwijt dat dit een zeer lekkere verwelkoming was als je net een paar uur in de striemende regen bezig ben geweest, want gôh, dit was echt geen leuk weer voor zo’n markt. En kijk ik naar buiten, ben ondertussen ook aan het koken, het is bewolkt maar wel droog en er zijn ook prachtig mooie vlagen zon. Ondertussen is het wel zondagavond 20.10.

Persoonlijk vond ik de Saison met zalm, waanzinnig lekker. Voor wie het niet duidelijk is: ik heb met veel plezier op de markt gestaan, maar kwam om 18.00 bevroren thuis (regen, wind, onweer, nog meer regen, etc.) maar het was wel weer, zoals altijd, heel gezellig.

Gegroet en tot de volgende keer,

Sander

Na het succes van de etikettenwedstrijd van vorig jaar, leek het ons leuk om dat dit jaar te herhalen.

Hadden we vorig jaar maar liefst 62 inzendingen, dit jaar waren het er slechts 12. Daar staat tegenover dat de kwaliteit van de etiketten (grafisch gezien) duidelijk was toegenomen, dus kennelijk werd ook echt iets gedaan met de feedback van de grafisch ontwerpster.

Hoe kan dat zo'n groot verschil zijn? We kregen vorig jaar zoveel positieve reacties, dat we dachten dat het aantal inzendingen vergelijkbaar zou zijn. Maar natuurlijk waren we daarbij één effect vergeten: vorig jaar was de eerste etikettenwedstrijd sinds jaren. Iedereen had dus een aardig voorraadje liggen dat ingeleverd kon worden. Toch hoop ik een volgende keer op meer inzendingen.

De kwaliteit van de inzendingen was dus prima. Bijzonder was het etiket van Thijs voor de Wind, een nieuw clublid, die de laatste brouwcursus heeft gevolgd. Hij heeft een etiket ontworpen voor de "La Chouffe" van de brouwdag, en dat rondom uitgesneden. Een bijzonder fraai etiket, dat ondanks de hoge scores toch niet won.

Net als vorig jaar, zijn de beoordelingen op 3 onderdelen uitgevoerd. De vakjury, bestaande uit een grafisch ontwerpster, heeft de etiketten beoordeeld op leesbaarheid, kleurgebruik, layout, kwaliteit van afbeeldingen en originaliteit. Dit leverde een min of meer objectieve beoordeling op. De grafisch ontwerpster heeft per etiket een rapport en tips gemaakt. Deze zal ik op de komende clubavond uitdelen. Mocht je dus een etiket hebben ingeleverd, schiet me dan even aan. De eindscore van de grafisch ontwerpster telt voor 50 procent mee in de eindklassering.

Daarna werden de etiketten tijdens de clubavond beoordeeld door een onafhankelijk jurylid, die geen grafische ervaring heeft en ook geen bierliefhebber is. Daarmee wordt dus getest hoe het etiket het in de schappen zou doen qua aantrekkelijkheid. Tenslotte is het etiket beoordeeld door 8 verschillende bierbrouwers. De score van de onafhankelijke jury en de gemiddelde score van de bierbrouwers tellen ieder voor 25 procent mee in de eindklassering. Deze laatste beoordelingen zijn dus juist subjectief.

Het etiket is dus zowel op "gevoel" als op "technische kwaliteit" beoordeeld. Gezien het aantal inzendingen konden we de beoordeling iets anders uitvoeren dan vorig jaar. Waar vorige jaar per etiket een "rapportcijfer" werd gegeven, is dit jaar gekozen voor een klassering. Het beste etiket kreeg dus 1 punt (eerste plaats), het tweede etiket 2 punten, etc. Het etiket met de laagste punten (hoogste plaats) wint dan.

Grafisch ontwerpster

Bij de grafisch ontwerpster is het "Kersemus" etiket van Theo van Eijden als beste beoordeeld. Dit etiket kreeg de uitzonderlijk hoge score van 8.3, hierbij speelde vooral originaliteit, herkenbaarheid en layout een grote rol. Het is een rustig etiket dat goed in balans is.

Bij de grafisch ontwerpster scoorden 4 etiketten op een gedeelde tweede plaats: de "Lentebok" van Jan Wurpel (2 x), de "Broeder Jo" van Johan Riethoff, en "Boorolie" van Theo van Eijden.

Onafhankelijke jury

Bij de onafhankelijke jury stond het "Blonde Lindebloesem" etiket van Jan Wurpel op de eerste plaats. Een prachtig etiket, vooral qua kleurgebruik. Jan had laten weten dat hij de tips van vorig jaar zo goed mogelijk heeft opgevolgd, en dat is te zien! Overigens is de Blonde Lindebloesem ook een heerlijk bier, maar dat heeft geen invloed op deze uitslag ;-)

De bierbrouwers

Ook bij de bierbrouwers stond het "Blonde Lindebloesem" etiket op de eerste plaats, met maar liefst twee nummer 1 noteringen. Het La Chouffe etiket dat bovenin al genoemd werd, stond bij de bierbrouwers zelfs drie keer op de eerste plaats. Omdat smaken kennelijk nogal verschillen, stonden daar ook een aantal lagere beoordelingen tegenover, waardoor het niet in het eindklassement terecht kwam.

Nu zijn we dan aan het spannendste moment toegekomen: de eindklassering.

Gedeelde tweede plaats etikettenwedstrijd 2010

De tweede plaats is gewonnen door "Lentebok" van Jan Wurpel, en door "Broeder Jo" van Johan Riethoff.

Eerste plaats etikettenwedstrijd 2010:

De eerste plaats is geworden… tromgeroffel… "Boorolie" van Theo van Eijden. Theo, van harte gefeliciteerd!

In de tabel hieronder is de totale uitslag te zien.

Op de website kun je onder het menu item foto's de etiketten op je gemak bekijken. Iedereen bedankt voor het insturen van de etiketten, en dank aan Ineke en Anneke voor het beoordelen van de etiketten! Enne... Volgende keer wel allemaal insturen, hè!

Ernst de Moor.

Op zaterdag 5 juni vond de 26e editie van het Open Nederlands Kampioenschap (ONK) bier brouwen voor amateurs plaats op de locatie 'Zandfoort aan de Eem'. De organisatie was in handen van Wijnmakers en bierbrouwersgilde de Amervallei uit Amersfoort.

De berichten over de feestelijke omlijsting zijn lovend. Zelf heb ik die helaas gemist. Wel kan ik meepraten over de keuring die het weekend ervoor plaatsvond. In een schoolgebouw aan de rand van het bos in Bilthoven verzamelden zich 32 keurmeesters. Die hebben in totaal 350 bieren gekeurd, die als volgt over de klassen waren verdeeld:

• Klasse A: 92
• Klasse B: 36
• Klasse C: 97
• Klasse D: 85
• Vrije Klasse: 18
• Kloonbieren: 22 (Tripel Karmeliet)

Een paar impressies van de ingezonden bieren, ook van collega-keurmeesters, wil ik je niet onthouden.

Tripel Karmeliet

• Keurmeesters: John Keuris en Theo van Eijden  
• Aantal gekeurde bieren: 21 (van de 21 inzendingen)  
• Laagste, hoogste en gemiddeld cijfer: 30 – 89 punten; 74 punten

De Tripel Karmeliet bleek moeilijk te keuren. Het referentiebier, de originele Karmeliet, bleek erg oud, wat de keuring bemoeilijkte. Bij sommige minder geslaagde bieren trad gushing op. De scores voor de betere bieren ontliepen elkaar nauwelijks. Ook leken ze veel op elkaar. Daardoor was het erg moeilijk een rangorde aan te brengen. Er waren goede imitaties bij, die John en Theo nieuwsgierig maakten naar de recepten.

Pilseners, Pilseners Urtype en Geuze/Lambic

• Keurmeester: Arnoud Aten  
• Aantal gekeurde bieren: 12 (van in totaal 12 inzendingen)
• Laagste, hoogste en gemiddeld cijfer: 48 – 80 punten; 63 punten

Wat opviel was dat deze overwegend veel te zoet waren. Bovendien waren er 3 met gushing. Het leek erop dat een aantal deelnemers nog op het laatste moment hadden gebrouwen en eigenlijk te jong bier hadden ingestuurd. Misschien was die fles, die maar voor de helft(!) gevuld was, een teken van te haastig werken om het bier in te kunnen sturen. Jammer van de te zoete bieren, want verder zaten er weinig recept- en brouwfouten in. Één Pilsener had zelfs 80 punten en mocht door naar de volgende ronde.

Bockbier

• Keurmeester: Rob Hagen  
• Aantal gekeurde bieren: 9 (van in totaal 12 inzendingen)  
• Laagste, hoogste en gemiddeld cijfer: 51 – 79 punten; 69 punten

De inzendingen voor bockbier waren over het geheel van redelijke kwaliteit. Er waren weinig echte uitschieters bij. De zoete smaak kreeg bij de meeste bockbieren de overhand ten koste van de enigszins bittere smaak en nasmaak die stijl karakteriseert. In enkele gevallen had het bier te veel body waardoor het voor bockbier te weinig doordrinkbaar was. Verder weinig uitgesproken smaakafwijkingen.

American Pale Ale

• Keurmeester: Rob Hagen
• Aantal gekeurde bieren: 6 (van in totaal 6 inzendingen)
• Laagste, hoogste en gemiddeld cijfer: 56 – 82 punten; 70 punten

Amerikaanse bieren (waaronder APA en IPA) winnen aan populariteit bij amateurbrouwers. De inmiddels verbeterde verkrijgbaarheid van Amerkaanse hop speelt daarbij misschien een rol. Dat zou kunnen verklaren dat er een sterk citrusachtig hoparoma waarneembaar was in vrijwel alle bieren. Het gebruik van hop kwam zowel de geur als de smaak ten goede. Dat kon niet in alle gevallen gezegd worden de moutsamenstelling.

Inzendingen van ’t Wort Wat-leden

Als het om het ONK gaat, is 2010 duidelijk niet het jaar van ’t Wort Wat. Voor de grootste vereniging van Nederland in zijn soort, is het aantal inzendingen aan de magere kant. Ook het aantal hoge klasseringen blijft achter bij dat van andere jaren. Een positieve uitzondering vormt de Tripel die Arjan Molenaar heeft ingezonden. Hij behaalde daarmee de eerste prijs in de klasse C. Arjan: gefeliciteerd met dit mooie resultaat!

Hieronder de prijswinnaars uit elke klasse.