Gisteren hadden we een vergadering van de Mediacommissie.

Daarbij komen allerlei aspecten rond het clubblad aan de orde. Over de inhoud. Hoe krijgen we hem goed gevuld. De tombola, is deze effectief? Onvoldoende. Hoe anders? Over het gouden toetsenbord 2009. Meedoen is nog een 2 maanden mogelijk. Schrijf dus nog een artikel, groot of klein.

Ook deze kolom kwam aan de orde. We kwamen tot de conclusie, dat eigenlijk de vlag de lading niet dekt. Nu kan je dan twee dingen doen, de vlag aanpassen of de lading wijzigen. We hebben ervoor gekozen de vlag te wijzigen. Er komt dus een nieuwe titel. Maar ja dan is het de vraag welke. Ik zou er nog over nadenken.

In de auto terug naar huis denk je er al over na. Op de A9 was het rustig op wat wegwerk na. Je let dan niet op je snelheid. Opeens een flits, nee niet van het nadenken.

Je denkt dan "wat wordt dat". En nu weer een flits, natuurlijk dat is het: de titel wordt vanaf volgende maand: ! Wat Wort 't. Dat kan op allerlei manier de lading dekken.

Dus vanaf volgende maand een nieuwe titel op deze plaats.

Er spelen dit najaar veel zaken in de bierwereld. Overal gonst het van de voorbereidingen voor de Week van de Smaak, waar dit jaar het thema Ambachtelijke en streekgebonden bieren is. Twee van onze leden dingen mee naar de titel "Held van de smaak van 2009", en ik ben erg benieuwd of één van hen dat zal worden. In elk geval zijn ze al tot Held van de smaak van de provincie gekozen. Jan-Willem den Hartog en Michel Ordemans, succes bij deze verkiezingen!

Verder is de Gulpener Hopoogst weer geweest op 13 september. Hopelijk komt er nog een mooie verslag in het clubblad te staan.

Het KBC (Klein Brouwerij Collectief) is druk bezig om bier in een wat andere benadering te plaatsen. Daarbij wordt speciaalbier meer als smaakversterkende drank bij gerechten gepresenteerd, zoals dat nu soms met wijn ook al gebeurd. Bij wijn heet een specialist op dit gebied een Sommelier, bij bier dus een Bier-sommelier. Ook PINT is druk bezig met dit onderwerp.

Maar ook binnen onze eigen vereniging valt er weer genoeg te beleven, zoals de twee brouwdemonstraties die succesvol gegeven zijn op 5 september.

Afgelopen clubavond

Afgelopen clubavond stond in het teken van kruiden en bier, met een presentatie en twee proeverijen. Na het vragenrondje, werd eerst nog de maandbierwisselkei uitgereikt door John Gouwerok. Dit jaar waren er voor het eerst twee keien uit te reiken, die van het beste maandbier, en voor het eerst de originaliteitsprijs. Elders in dit blad kun je hier meer over lezen, in het stukje van John Gouwerok. John, bedankt voor het organiseren van deze altijd weer leuke wedstrijd!

De opkomst was met 45 mensen goed te noemen. Eerst werd het "groene kruiden bier" van Patrick Roest geproefd, en van commentaar voorzien. Bedankt voor het vrijwillig beschikbaar stellen van je bier, Patrick! Daarna mocht ik zelf een presentatie geven over Madame Jeanette pepers, inclusief een proeverij van het peperbier dat Ernest ter Kuile en ik gebrouwen hebben. Verderop in dit clubblad staat deze presentatie in artikelvorm.

Nog een jubileum

Onze vereniging bestaat dit jaar 15 jaar, maar dat is niet het enige jubileum. Onze secretaris Erik Deelissen is 31 augustus 50 jaar geworden! Getuige de smakelijke bestuursvergaderingen bij hem thuis, wist hij echter al lang waar men de mosterd kan halen.

Erik, vanaf deze plek gefeliciteerd en nog vele jaren.

Brouwdag

Op 19 september vindt de eerste brouwdag van dit najaar plaats. Er word een Dunkel Weizen gebrouwen. Hopelijk worden de bieren weer erg lekker! Als het weer meezit, zullen we buiten brouwen. Komt allen kijken bij de Boerderij!

Komende clubavond

De clubavond van 25 September valt tijdens de smaak van de week. Een goede gelegenheid om eens wat dieper in te gaan op smaakcombinaties van bier met andere gerechten, een onderwerp dat tegenwoordig veel aandacht krijgt. Als dat op een juiste wijze gebeurt, kunnen de smaken elkaar versterken of aanvullen.

Omdat 't Wort Wat, 15 jaar bestaat, komt Derek Walsh een presentatie geven over dit onderwerp. Hierbij zullen we ook enkele van deze smaakcombinaties kunnen proeven. Ook wordt deze avond de Polderbok 2009 verkocht.

Ik hoop jullie dan allemaal weer te treffen!

Ernst

Zoals jullie hebben kunnen lezen, ben ik sinds kort bestuurslid van 't Wort Wat geworden. Daarom zal ik me even voorstellen.
Mijn naam is Dean Southall en ik kom uit Engeland.

Mijn land heeft een rijke biergeschiedenis. Wij hebben veel typen bier ontwikkeld, b.v. Porter, IPA (voor de legers in India) en Russian Imperial Stout (voor het Russische hof).
Een paar weken nadat 't Wort Wat opgericht is, op  6 Nov 1994, ben ik naar Nederland gekomen. Toeval???

Ik werk in de IT (maar zit nu even zonder baan) en heb ook in Stockholm en Singapore gewerkt.  Allebei dure landen voor bier en daarom heb ik zelf bier gebrouwen (maar alleen met extracten). Daar was ik lid van de Singapore versie van 't Wort Wat.

Ik ben de mede-oprichter van een groep expats, de Legal Aliens (www.legalaliens.eu). Wij hebben daar net over de 1000 leden.  De ervaring die ik onder andere daar heb opgedaan kan ik goed gebruiken voor 't Wort Wat.

Ik brouw thuis ongeveer 2 keer in de maand met vrienden. Het bier van de maand en dan nog iets anders.

Samen gaan we er iets moois van maken!

Groetjes,

Dean Southall

Hier nog een keer het verhaal, dat ik ook op de afgelopen clubavond mocht vertellen. Bedankt voor alle belangstelling en alle positieve opmerkingen over de smaak van het peper-bier.

We hebben tegenwoordig een luxe-probleem, de clubbladen zijn telkens erg vol. Daarom was er eigenlijk geen plaats voor dit artikel. Jan Wurpel was welwillend bereid zijn nieuwe kruidenhoekje een maandje op te schuiven, om ruimte te maken voor mijn peper-verhaal. Jan, bedankt!

In januari van dit jaar, hebben Ernest en ik samen peper-meibock gemaakt. Omdat de smaak ons goed beviel, heb ik 'm ingestuurd naar het ONK in de V-klasse. We wonnen er een derde plaats mee. Dat was de aanleiding voor de proeverij en presentatie op de afgelopen clubavond, en ook voor dit artikel over Madame Jeanette pepers.

Madame Jeanette peper

De Chilipepers vallen onder de nachtschaden, net als aardappels en tomaten.

De Chilipeper is een specerij. Een specerij is een plantendeel uit een tropisch of subtropisch klimaat, met een aromatische geur of smaak die gebruikt wordt bij het bereiden van voedsel.

Let op het verschil met (keuken)kruiden, die altijd inheems zijn, en meestal kleine groene planten zijn.

Historie van de Chilipeper

De Chilipeper komt uit Zuid Amerika, en werd daar door onder andere de Inca’s verbouwd voor medicinale doeleinden. In 1493 bracht Columbus de peper mee terug naar Spanje, vandaar de naam Spaanse Peper. Het is een éénjarige, kruidachtige plant van 30 tot 90 centimeter hoog, en is door de europeanen over de hele wereld verspreid. Er bestaan ook meerjarige varianten, bijvoorbeeld de Tabascoplant. Inmiddels is Chilipeper de meest verbouwde en geconsumeerde specerij ter wereld, mede door de minder peperdure prijs in vergelijking tot zwarte pepers.

De hete smaak is ontstaan door natuurlijke selectie van de plant. De hete smaak beschermd de plant tegen schimmels, maar biedt nog een voordeel. De relatief zachte zaden worden stukgekauwd door zoogdieren, dus zoogdieren verspreiden de plant nauwelijks. Vogels hebben geen kiezen, de zaden blijven dus heel als deze door vogels gegeten worden. De hete smaak heeft geen effect op vogels. Dit komt doordat vogels een ander soort receptoren voor hitte hebben (zie het hoofdstuk over werking). Op die manier selecteert de plant dus de voor hem meest effectieve verspreiders.

Er is echter één soort zoogdier dat de hete smaak juist weet te waarderen, waardoor de plant juist meer verspreid werd dan door vogels ooit had kunnen gebeuren... de mens. Door kweken heeft de mens een grote variëteit in heetheid ontwikkeld, van Paprika tot Madame Jeanette en nog heter. De paprika is dus ook een Chilipeper, maar door de mens doorgekweekt totdat de hete smaak verdwenen was. Een Chilipeper is dus niet een paprika met hete smaak, maar een paprika is een peper zonder hete smaak.

Chilipepers worden veelal vers gebruikt, in de onrijpe groene vorm of in de rijpe rode vorm. Soms ook worden ze gedroogd, of tot een saus verwerkt, zoals bij Tabasco.

Werking hete stof van pepers

Chilipepers bevatten een stof, die capsaïcine wordt genoemd. Dit is een zeer fijn verdeelde vaste stof, die vermoedelijk blijft zweven in water. De stof wordt geproduceerd in de zaadlijsten (dus niet in de zaden of de schil). Daarom wordt bij zeer hete pepers geadviseerd zowel de zaadlijsten als de zaden te verwijderen, de zaden zullen ongetwijfeld ook wat van de hete stof opnemen.

De scheikundige formule van Capsaïcine is trans-8-methyl-N-vanillyl-6-nonenamide (waarbij de N voor stikstof staat). Capsaïcine is goed oplosbaar in olie en ethanol (alcohol), maar totaal niet in water. Spoelen met water helpt dan ook niet tegen de hete smaak.

Capsaïcine bindt zich aan de TRPV1 en TRPA1 receptoren in de mond en huid, die bedoeld zijn om hitte (verbranding) waar te nemen. Deze receptoren zijn aanwezig bij de meeste zoogdieren, vogels hebben een ander soort hitte-receptor, en voelen de heetheid dus totaal niet. De TRPV1 receptor wordt geprikkeld, waardoor een heet gevoel ontstaat. Normaal gesproken worden deze receptoren pas geprikkeld bij temperaturen boven de 43 graden Celcius.

De binding is een hele hechte binding, daarom blijft de hete smaak lang hangen (tot enkele uren). Omdat Capsaïcine niet oplosbaar is in water, helpt het niet om met water te spoelen als de smaak te heet wordt. Sterker nog: de nog losse capsaïcine die in de slijmvliezen blijft hangen, wordt vaak naar andere receptoren gespoeld, waardoor het nog erger wordt. Capsaïcine lost wel op in ethanol en olie, daarom werkt spoelen met (sterke) drank of olie beter, bijvoorbeeld het drinken van melk. In China doopt men zeer heet eten soms vooraf in olie, om het hete effect te beperken. Capsaïcine kan tegen hoge temperaturen, daarom behoudt het zijn werking na koken of bakken.

Het lichaam raakt gewend aan de effecten van capsaïcine. Daarom moet je er steeds meer van gebruiken om hetzelfde effect te bereiken. Dat maakt de dosering heel lastig, het effect is bij iedereen verschillend, afhankelijk van hoe vaak de persoon al heet gegeten heeft.

Overal in huid en slijmvliezen is dit soort receptoren aanwezig. Daarom proef je peper niet alleen met je mond, maar kun je het ook met je huid ‘proeven’. Wrijf maar eens een Chilipeper stuk op je huid. Dit is ook de reden dat je de volgende dag last hebt van ‘branderige ontlasting’, als je gepeperd gegeten hebt. Bij sommige extreem sterke soorten wordt geadviseerd met handschoenen aan te werken bij het bereiden van het eten.

Capsaïcine is niet gevaarlijk voor het lichaam, het veroorzaakt alleen een sensatie. Bij extreem grote hoeveelheden kan het kortademigheid, misselijkheid en braken veroorzaken (naast het pijngevoel). Dit is echter van tijdelijke aard, en nooit gevaarlijk.

Scovilleschaal

Hoe heet is een peper eigenlijk? De Scovilleschaal, ontwikkeld door Wilbur Scoville in 1912, meet de heetheid van pepers. Oorspronkelijk werd dit gedaan met smaaktesten waarbij gekeken werd hoever men een gemalen peper moest verdunnen met suikerwater, voor hij niet meer als scherp werd waargenomen. Tegenwoordig gebeurt het door de concentratie van capsaïcine te meten. Dit kan ofwel met chromatografie ofwel met nanobuisjes. De scovillescherpte van een peper kan worden berekend door het aantal deeltjes per miljoen (ppm) capsaïcine te meten en dit maal 16 te nemen.

Een gerecht wordt al als zeer pittig ervaren rond de 500-1000 Scoville-eenheden.

Soorten Chilipepers en sterkte

Het voert wat ver om hier een tabel met alle Chilipepers te tonen. Deze is wel te vinden op de wikipedia. Maar het is wel interessant te zien hoe de Madame Jeanette het doet in vergelijking met enkele andere pepers.

Een Madame Jeanette peper is dus vergelijkbaar met ongeveer 150 spaanse pepers!.

Toepassingen

Medicinaal

Capsaïcine prikkelt de huid en de slijmvliezen. Door de prikkeling wordt de speeksel- en maagsapproductie opgevoerd. Daarnaast geeft het een verhogend effect op zowel de warmteproductie van het lichaam, als de warmteafgifte. Dit is ook de reden dat je gaat transpireren na het eten van (te) veel pepers. Dit gaat gepaard met een snellere stofwisseling, en een lagere bloeddruk.

Ook gaat het lichaam endorfine aanmaken om de pijn te verzachten. Alle bekende medische effecten komen uit deze eigenschappen voort.

Het wordt gebruikt als stimulerend middel voor de maag (het zet sneller de spijsvertering in werking), maar ook als geestelijk stimulerend middel (vanwege de endorfine productie, een stof die sterk op morphine lijkt), daarbij een licht euforisch gevoel gevend. Diverse huidcremes bevatten Capsaïcine, omdat het de doorbloeding van de huid bevordert. Het wordt onder andere gebruikt bij de bestrijding van zenuwpijnen, en voor huidaandoeningen als psoriasis.

Ook wordt beweerd dat het een gunstig, versnellend, effect heeft op de stofwisseling in het algemeen. Volgens sommige onderzoeken zou blijken dat het daarom als afslankmiddel gebruikt kan worden, hoewel dit in ander onderzoek weer tegengesproken wordt.

Over tegenstrijdig onderzoek: volgens Brits onderzoek helpt Capsaïcine kankercellen af te breken. Volgens een onderzoek van het TNO geeft regelmatige consumptie juist een hogere kans op kanker.


De Inca’s kenden de werking van Capsaïcine zeer goed, en zetten het in tegen een grote variëteit aan ongemakken. Onder andere als maagmiddel, voor het voorkomen van winderigheid, als geestelijk stimulerend middel (dankzij de endorfine), voor het genezen van waterzucht, voor het bestrijden van buikpijn en diarree, voor het verzachten van kiespijn, bij zwart braaksel, bij jicht en als huidprikkel bij reumatiek.

Als verdedigingswapen

Capsaïcine in extreem sterke vorm geeft zoveel last en pijn, dat het slachtoffer niets meer kan ondernemen. Zeker niet als het in een oog is gekomen.

Het grote voordeel is dat het ondanks het heftige effect, geen ernstige of blijvende schade veroorzaakt. Wanneer pepperspray in grote hoeveelheden op een menigte wordt gebruikt, kunnen mensen ernstige ademhalingsproblemen krijgen en kan er paniek ontstaan. Hetzelfde TNO onderzoek dat al eerder genoemd is, toont ook aan dat bij gebruik van capsaicine als pepperspray, er geen verhoogde kans op kanker is.

In bier

Er bestaan niet veel soorten peperbier, maar er zijn toch wel enkele commerciële voorbeelden.

In de biertypengids van Derek Walsh worden Crazy Ed’s Chili bier en Roque Mexicali genoemd.

Jopen heeft in 2008 een bier uitgebracht voor de Haarlemse stripdagen, dat met Madame Jeanette pepers is gemaakt. Het recept voor dat bier is ontwikkeld door ‘t Wort Wat, de winnende pepertoevoeging was van ons lid Lorenzo Beltran.

Een grote vraag blijft hoeveel capsaïcine het brouwproces overleeft. Capsaïcine is een vaste stof, die vermoedelijk licht genoeg is om te blijven zweven in water. Toch denk ik dat een redelijk groot deel van de capsaïcine achterblijft in het hopfilter en in het gistbezinksel.

Het bier dat Ernest en ik gebrouwen hebben, bevat 6 gesneden Madame Jeanette pepers op 40 liter. Dat zou (bij gemiddeld waarde) overeenkomen met 6 x 225.000 = 1,35 miljoen Scoville eenheden in 40 liter, dus zeg maar 11000 eenheden per glas. Dat komt dus overeen met 10 gewone spaanse pepers per glas! Bij het proeven wordt duidelijk dat dit er al lang niet meer in zit. Ik schat dat meer dan 95 procent van de capsaïcine verloren is gegaan bij het brouwproces. De precieze reden ervan kon niet achterhaald worden.

Ik denk dat de opbrengst aan capsaïcine mogelijk afhankelijk is van de eigenschappen van je brouwinstallatie en van je recept. Het kan dus geen kwaad flink te experimenteren, als je van plan bent met pepers te brouwen.

Opmerkelijke verhalen

Chilipepers worden in het zuiden van China door de politie uitgedeeld aan automobilisten. Volgens de Chinese overheid is het een goed middel om wakker te blijven, zodat het aantal auto-ongelukken door in slaap vallende automobilisten zou dalen. De resultaten zouden tot nu toe positief zijn.

Het insmeren van de geslachtsdelen met peper schijnt een methode te zijn geweest, die de Nederlanders gebruikten in de koloniale tijd om inlandse bedienden te straffen wanneer zij niet hard genoeg werkten.

In de Verenigde Staten worden soms gemarineerde kipgerechten ("Atomic Chicken Wings") geserveerd met een scherpte van 150.000 op de schaal van Scoville. Klanten worden verplicht tevoren een formulier te ondertekenen waarin ze verklaren hun geld niet terug te zullen vragen, en overigens ieder risico voor het eten van de kip te accepteren.

Andere pepersoorten

Naast Chilipepers, zijn er andere pepersoorten. Alle pepers hebben als kenmerk dat ze een branderig gevoel geven.

Witte en zwarte peper

Zeer bekend is de witte en de zwarte peper, die een andere werkzame stof hebben dan Chilipepers (namelijk pipperine). Witte en zwarte pepers komen van een slingerplant, van ongeveer 15 meter hoog. Deze slingerplanten hebben bessen, die ofwel onrijp, ofwel rijp geoogst kunnen worden. Als ze onrijp, groen, geoogst worden laat men ze drogen. De dan inmiddels zwart geworden bes wordt verkocht als zwarte peper. Als de bessen rijp (rood) geoogst worden, worden de pitten eruit gehaald. Deze pitten zijn wit van kleur, en worden als witte peper verkocht. Groene peper is dezelfde onrijpe bes, die dan echter in azijn of zout water wordt geconserveerd.

Szechuanpeper

Hoewel in het Szechuan gebied (China) nu vooral de Chilipepers worden verbouwd, komt daar oorspronkelijk een andere soort peper vandaan. De Szechuan peper is een citrusvrucht, en heeft dan ook een lichte citroensmaak. Daarnaast geeft het een soort van verdoofd tintelend gevoel van de mond. Dit wordt veroorzaakt door hydroxy-alpha-sanshool, dat een vergelijkbare werking heeft met de Capsaïcine van Chilipepers.

Perupeper

De Perupeper is een soort van cashewnoot, die groeit aan een 15 meter hoge boom. De bessen van de PeruPeper lijken wat op die van de zwarte peper, en ze worden bij de plaatstelijke verkoop ook wel vermengd.

Roze peper of Braziliaanse peper

Roze peper is niet echt een peper, maar een koraalrode bes die aan een heester groeit. Ze smaken verfijnd aromatisch en zijn zeer decoratief. De gedroogde bessen hebben een peper-achtige smaak.

Recept (pas op, zeer scherp)

De Madame Jeanette peper zelf komt uit Suriname, dus een surinaams recept.

Bereidingstijd

20 minuten voorbereiden
20 minuten bereiden
2½  uur sudderen

Ingrediënten

700 gram riblappen (rundvlees)
wat zout en peper
½ theelepel nootmuskaat
1 theelepel gemalen koriander (ketoembar)
1 theelepel koenjit
4 eieren
3 middelgrote uien ( 150 tot 200 gram)
3 teentjes knoflook
1 gele Madame Jeanette-peper
2 eetlepels massala
500 ml water
1 tablet runder bouillon
1 blaadje laurier
400 gram sperziebonen (vers of uit diepvries)
4 middelgrote aardappelen (400 tot 450 gram)
2 kleine aardappelen (100 gram)

Bereidingswijze

Snij het vlees in blokjes en kruid de blokjes rundvlees met zout, peper, nootmuskaat, koriander en de koenjit. Laat de specerijen intrekken.
Kook ondertussen de eieren hard, in 10 tot 12 minuten. Laat de eieren staan tot gebruik.

Maak de uien en de knoflook schoon. Snij de uien en knoflook in kleine stukjes. Was en snij de Madame Jeanette-peper doormidden en haal de zaadlijsten eruit. Let op bij het verwijderen van de zaadlijsten. De zaden zijn heel scherp en de "hitte" blijft lang aan de handen zitten. Zorgvuldig handen wassen is aan te bevelen, of het gebruik van plastic handschoentjes.

Verhit in een (jus)pan olijfolie. Braadt het vlees aan totdat alle stukje bruin zijn. Voeg daarna de fijn gesneden uien toe en fruit dit ongeveer 5 minuten.

Kook ondertussen het water en voeg het bouillonblokje toe, als het water kookt. Laat de bouillon staan tot gebruik.

Voeg de fijn gesneden knoflook toe bij het vleesmengsel en fruit de knoflook mee. Voeg vervolgens de masalla toe en laat de even meebakken. Neem de bouillon en voeg dit aan het gerecht toe evenals de schoongemaakte Madame Jeanette-peper en het laurierblad. Breng het geheel aan de kook en laat het zachtjes sudderen (ongeveer 2 uur).

Haal na 15 minuten de twee stukken Madame Jeanette-peper er uit en maak het gerecht op smaak met wat zout en peper. Als je van heel scherp houdt, kun je de peper er langer inlaten (zie tip hieronder).

Maak ondertussen de sperziebonen en aardappelen en was ze af. Snij de twee kleine aardappelen heel fijn. Snij de 4 middelgrote aardappelen in vieren en halveer de sperziebonen. Voeg de sperziebonen en alle aardappelen toe aan het vleesmengsel (na de 2 uur kooktijd) en laat het geheel nog 30 minuten sudderen, totdat de grotere stukken aardappelen gaar zijn.

Pel de eieren en voeg ze 10 minuten voor het einde van de kooktijd toe.

Serveer het gerecht met de warm gemaakte roti's.

Om te brouwen

Ons brouwrecept voor 10 liter peper-meibock

De Madame Jeanette pepers worden in de lengte in vieren gesneden, en volledig (dus inclusief zaadlijsten en zaden) aan de wort toegevoegd bij het begin van het koken.

Ingrediënten

Maisch schema

Geraadpleegde bronnen

Het grote boek der specerijen - Frederic Rosengarten
http://www.adjoema.net/adjoema/
http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/6244715.stm
http://www.burojansen.nl/peper/6.htm
http://www.fiery-foods.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1827:overdosing-on-capsaicin&catid=86:capsaicin&Itemid=151
http://www.food-info.net/nl/national/ww-peper.htm
http://www.kennislink.nl/publicaties/nanobuisjes-proeven-chilipepers
http://www.molecularpain.com/content/1/1/16/
http://www.nature.com/nrn/journal/v6/n7/fig_tab/nrn1700_F1.html
http://www.pimenton.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=96&Itemid=26
http://www.uu.nl/uupublish/defaculteit/profielenorganis/organisatie/wetenschapswinke/informatieoverpu/huid/pug/25996main.html
http://www.vrijheids.net/?p=252
http://nl.wikipedia.org/wiki/Capsicum
http://en.wikipedia.org/wiki/Hydroxy-alpha-sanshool
http://en.wikipedia.org/wiki/Madame_Jeanette
http://nl.wikipedia.org/wiki/Peper
http://nl.wikipedia.org/wiki/Receptor
http://en.wikipedia.org/wiki/Sichuan_pepper

Toen ik afgelopen maart als nieuw verkozen lid weer terug keerde binnen het bestuur bespraken we direct al de invulling van de komende clubavonden tot en met juni 2009. De laatste clubavond voor de zomerstop zou in het teken komen te staan van het verpakken van bier. Ik vroeg toen wat ik me daarbij moest voorstellen. Toen in daarna de uitleg van de overige bestuursleden verkregen had, stelde ik voor om de leden eens te laten zien wat voor etiketten zij zoal maken. Om dit te stimuleren stelde ik voor hiervan een kleine wedstrijd te maken. Wie maakt het mooiste etiket.

Nu dat was gauw en makkelijk gezegd, maar hoe laat je de beoordeling van deze etiketten plaatsvinden? Aan de hand van welke criteria en door wie? 

Goed, na een schrijven hierover in het clubblad en het nog eens aangekondigd te hebben in een nieuwsflits, kwamen de eerste etiketten binnen. Binnen het bestuur hebben we besloten om een grafisch ontwerpester, die de vrouw van één van onze bestuursleden is, de inzendingen als vakjury te laten beoordelen, en de door haar gegeven punten voor 50% in de eindklassering mee te laten tellen. Verder hebben we één lid uit ons midden gevraagd om alle etiketten op de clubavond van juni van een waardering te voorzien. Zijn waardering telde voor 25% mee Als laatste hebben we de de vrouw van John Gouwerok benaderd. Zij is geen insider is in onze bierwereld en zou uitstekend als publieksjury kunnen fungeren. Ook zij was bereid haar medewerking te willen verlenen, ook goed voor 25% van het gewicht in de eindwaardering.

Uiteindelijk zijn er 61 etiketten ingeleverd, waarvan we er één niet goed hebben kunnen laten beoordelen, daar deze te laat werd aangeboden. We hadden de sluitingsdatum op 20 juni gesteld, waarna op 21 juni de vakjury haar werk ging doen. De vakjury heeft de etiketten beoordeeld aan de hand van de volgende criteria:

Lay out:

Hierbij is gekeken hoe de verschillende onderdelen van het etiket verdeeld zijn over de beschikbare ruimte. Is er symmetrie, beginnen de teksten op de zelfde hoogte, is er genoeg ‘wit’ruimte?

Leesbaarheid tekst:

Het gaat hierbij om alle teksten, behalve de groter gedrukte titels. Er is gekeken naar het gebruikte lettertype, de grootte van de letters en het verschil in contrast met de achtergrond.

Leesbaarheid titels:

De meeste inzenders maken extra werk van de naam van hun bier, en die van de brouwerij. Ook hier is gekeken naar het gebruikte lettertype, de grootte van de letters en het verschil in contrast.

Afbeelding:

De meeste etiketten zijn voorzien van één of meer afbeeldingen. Bij de beoordeling hiervan is gelet op hoe goed de afbeelding bij de naam van het bier of brouwerij past. Ook is gekeken naar de kwaliteit van de afbeelding. Omdat dit voor een deel afhankelijk is van de printer waarmee gewerkt is, wordt deze kwaliteit altijd bekeken ten opzichte van de rest van het etiket.

Kleurgebruik:

Hierbij is gekeken naar hoe er omgegaan is met kleur. Over het algemeen wordt geadviseerd om een ontwerp niet al te kleurig te maken. 2 a 3 hoofdkleuren is genoeg. Het mooist is, als de gekozen kleuren ook terugkomen in de gebruikte afbeelding. Dit maakt het etiket meer een geheel.

Orginaliteit:

Dit is natuurlijk een subjectief begrip. Een afwijkende vorm scoort hierbij hoger dan een standaardvorm. Ook ontwerpen die qua opzet of kleuren afwijken van etiketten zoals die in de winkel te vinden zijn krijgen extra punten.

Met deze criteria is Ineke aan de slag gegegaan en heeft van elk etiket punten gegeven overeenkomstig de hiervoor geschetste criteria. Ook heeft zij van elk etiket de score en bijbehorend commentaar op aparte formuliertjes gezet, zodat elke deelnemer zijn/haar scores en adviezen persoonlijk mee kon nemen. 

Op 26 juni was dan de clubavond waar dan ook de twee andere jury leden gevraagd werd hun waardering voor de etiketten in een formulier vast te leggen. Inmiddels was ik al begonnen de waarderingen van de vakjury in een spreadsheet te verwerken. Als tweede jury ging Mathijs aan de slag en een half uur later gevolgd door Anneke. Ook hun scores werden verwerkt in de spreadsheet.

Uiteindelijk leverde dat een etiket op met de hoogste score, maar Ernst had dat etiket ingezonden om de laten waarderen zonder mee te dingen naar de prijs. Maar het ‘rijstetiket’ scoorde het hoogst.
Gevolgd door twee etiketten met het zelfde aantal punten, ingezonden door Erik Deelissen. De derde plaats, goed voor 77 punten waren voor Johan Riethof, Ernst de Moor, André van der Zee en Theo van de Voorde. De volledige uitslag vind je aan het einde van dit artikel terug.

Ik moet zeggen dat Ernst en ik terug kunnen kijken op een geslaagde organisatie. Ook hebben de leden positieve reacties laten horen over deze etikettenwedstrijd, die zeker nog een keer voor herhaling vatbaar is. Verder wil ik Ineke danken voor haar geweldige inzet en tijd die ze aan deze beoordelingen heeft besteed. Matthijs en Anneke bedankt voor jullie jurering op 26 juni. En verder bedank ik Ernst nog, die samen met mij deze wedstrijd heeft georganiseerd. Voor mij was het en hele leuke ervaring. Hopelijk tot een volgende wedstrijd.

Jan Wurpel.

Hè hè, eindelijk weer clubavond. De eerste keer na de zomervakantie, nu in eigen huis met een varia programma. En de uitreiking van die begeerlijke maandbierwisselkei! Maar dat geldt alleen voor degenen die meedoen, dus geef je op voor de volgende ronde, zodat je het volgend jaar na de vakantie in de zaal kan zitten met de vraag 'ben ik wel of niet met mijn tapbier in de prijzen gevallen?'.
Ik mocht dan ook na de opening van de avond gelijk beginnen, want de spanning was te snijden onder de 45 aanwezige leden. Na een kleine uitleg van deze prijs kon ik vermelden dat het kerstbier (de Beemstertripel die buiten mededinging beschikbaar was gesteld door Sjaak van der Lee) gewaardeerd werd met een7.65, wat goed zou zijn geweest voor een tweede plaats.

Dit jaar werd ook weer de maandbier originaliteitsprijs uitgereikt, voor het eerst sinds 2005. Toen voor Groen Grasbier, en nu voor het bier dat door Menno Klaasen en Marco op houtvuur in het ARCHEON werd gebrouwen tijdens het ONK, dus origineel. Er was wat misgegaan in het fust, punten een 5, maar een geslaagd experiment 

En dan nu voor de maandbierwisselkei!!!

En de winnaar 2008-2009 is met eeuwige roem:

Theo van Eijden met een Weizen. Aantal punten: 7,76

Er waren 70 glazen getapt tijdens de kerstmaaltijd en 55 wedstrijdformulieren ingeleverd,

Theo, van harte!

Voor de rest was het een gepeperde en kruidige avond, een goede start van een nieuw seizoen! Dus geef je op voor die maandbierwisselkei!

Tot de volgende keer 
Jullie uitbater John

Naar aanleiding van de etikettenwedstrijd, heb ik mijn vrouw Ineke bereid gevonden enkele tips voor het maken van etiketten te beschrijven in een artikeltje.

Tips voor het ontwerpen van een etiket

Na de wedstrijden voor het mooiste etiket, ben ik gevraagd om een stukje te schrijven over waar een goed etiket aan zou moeten voldoen (op grafisch gebied in ieder geval).

Het staat natuurlijk iedereen vrij, om zijn etiket zo te maken als hij zelf wil. Als een etiket alleen bedoeld is om het ene flesje bier van het andere te kunnen onderscheiden, is in principe een stickertje met een naam voldoende. Deel je eens een keertje wat bier uit, of ben je gevraagd om voor een bepaalde gelegenheid eens een paar kratjes aan te leveren, dan is het natuurlijk wel leuk om je flesjes dan van een mooi etiket te voorzien.

In principe kan iedereen, zelfs zonder computer, een mooi etiket maken. Een rustige indeling, met genoeg ruimte rond de verschillende onderdelen oogt over het algemeen fraaier, dan een etiket vol met allerlei tierlantijnen.

Er zijn een aantal elementen die op een goed etiket moeten staan. De kans bestaat immers dat iemand je biertje pas gaat drinken, als jij niet in de buurt bent om uitleg te geven. Het is dan wel leuk dat hij weet wat hij in zijn glas heeft. De Warenwet en PINT hebben lijsten gepubliceerd waaraan professionele etiketten moeten voldoen, maar volgens mij zijn voor een amateurbrouwer de volgende gegevens voldoende:

• de naam van het bier
• het soort bier
• de naam van de brouwer(ij)
• een lijstje met ingrediënten
• inhoud
• het volumepercentage alcohol
• de brouw- en/of botteldatum
• de ideale drinktemperatuur

Dit kan naar believen nog uitgebreid worden met

• het maisch-schema
• de houdbaarheid
• extra informatie over het bier
• extra informatie over de naam
• enz, enz…

De meeste brouwers kiezen er voor om ook een afbeelding op hun etiket te zetten. Dit voegt zeker wat toe, maar er zijn wel een aantal dingen waar rekening mee moet worden gehouden:

• probeer een afbeelding te vinden die past bij de naam van het bier of de brouwerij, of bij het soort bier
• let erop dat het plaatje niet te veel kleine details bevat, de meeste printers kunnen deze niet goed weergeven, waardoor het plaatje te rommelig overkomt
• Let bij het aanpassen van het formaat (schalen of scale) dat dit voor de hoogte en breedte gelijkmatig gebeurd, zodat het geen "platgedrukte" of "opgerekte" afbeelding ontstaat.
• Let er bij het zoeken op internet op, dat de afbeelding groot genoeg is. Het is beter om een te grote afbeelding te verkleinen dan een te kleine te vergroten. Zie het voorbeeld hieronder:
  

  De afbeelding links was te klein en is vergroot naar de gewenste grootte. Ter vergelijking staat rechts een afbeelding die groot genoeg was. Het is duidelijk te zien dat door het vergroten de hele afbeelding wazig is geworden. Bij uitvergroting wordt het plaatje steeds "blokkeriger" waardoor uiteindelijk niet eens meer te zien is wat er op de afbeelding stond.

Als ongeveer bekend is wat er allemaal op het etiket moet komen wordt het tijd om over de indeling na te denken. Als je vaker etiketten maakt, kan het leuk zijn om een vast "basis-ontwerp" aan te houden, waardoor je bier herkenbaar wordt. Dit heeft ook als voordeel dat je niet elke keer alles hoeft uit te meten, maar dat je gebruik kunt maken van een vast stramien.

Er zijn een heleboel indelingen mogelijk, waarvan ik er een paar zal noemen, met daarbij de valkuilen die op kunnen treden.

Maar eerst een aantal punten dat voor alle soorten etiketten geldt:

• Zorg ervoor dat alle informatie die op het etiket komt, ook leesbaar is. De leesbaarheid is een combinatie van:
• de lettergrootte (nooit kleiner dan 8 pt).
• het lettertype (sommige versierde lettertypes zijn alleen goed leesbaar bij grotere letters, en dus alleen bruikbaar voor bv de naam van het bier).
• het contrast met de achtergrond. Zorg voor een afstekende kleur voor de tekst.
• Houdt er rekening mee, dat licht gekleurde tekst op een donkere achtergrond de neiging heeft om wat dicht te vloeien. Kies in zo’n geval dus een iets dikker of groter lettertype dan bij een donkere tekst op een lichte achtergrond.
• Probeer het beeld rustig te houden:
• gebruik daarom nooit meer dan twee verschillende lettertypes (b.v. één voor de namen van het bier en brouwerij, en één voor de algemene informatie).
• probeer niet te veel verschillende lettergroottes per lettertype te gebruiken. Veel variatie in lettergrootte werkt erg storend. Zie het volgende stukje:
  
• Beter is het om voor de kopjes eventueel een iets grotere letter te nemen, als daar genoeg ruimte voor is. Het bovenstaande stukje ziet er dan als volgt uit:
  
• Hetzelfde geldt voor het gebruik van dikgedrukte en schuingedrukte tekst. Wanneer u de kopjes boven de verschillende teksten dikgedrukt maakt, werkt dat zeker verduidelijkend, maar houdt dan de lettergrootte wel gelijk.

• Zorg ervoor dat elk onderdeel van het etiket voldoende ruimte heeft, waardoor er geen stukken tekst achter een plaatje verdwijnen of door de naam van het bier heen staan.
• Gebruik niet teveel verschillende kleuren. Het mooist is als er één of hoogstens twee hoofdkleuren uit de afbeelding, naast wit en/of zwart, gebruikt worden. Wat ook mooi kan zijn, is meerdere tinten van een kleur te gebruiken.
• Gebruik liever geen gekleurd papier. Zeker bij etiketten in kleur is het resultaat onvoorspelbaar. Wil je toch gekleurd papier gebruiken, zorg er dan voor dat het niet te donker is. Vooral rood en donkerblauw papier maken zwarte teksten moeilijk leesbaar.
• Zoals uit de hieronder staande voorbeelden blijkt, is het niet persé nodig om een kleuren-etiket te maken. Ook met een zwart-wit printer kunnen mooie resultaten bereikt worden. Maak hiervoor het etiket wel in zwart-wit (of grayscale) op, zodat vooraf duidelijk is, hoe de contrasten liggen. Als je over een fotobewerkingspakket beschikt, is het vaak redelijk eenvoudig om van een kleurenafbeelding een zwart-wit-afbeelding te maken.

Omdat de meeste etiketten een afbeelding bevatten, ga ik in de hieronder staande voorbeelden daarvan uit. Wil je, om wat voor reden dan ook, geen afbeeldingen op je etiket, dan kan het toch nuttig zijn, om de rest van het artikel te lezen, omdat de meeste regels ook gelden voor etiketten zonder afbeelding.

Een afbeelding kan op twee manieren gebruikt worden, namelijk als achtergrond-afbeelding en als plaatje tussen of naast de tekstblokken.

Tips voor een etiket met een plaatje als achtergrond-afbeelding:

• Zorg bij dit soort etiketten dat de afbeelding groot genoeg is om het hele etiket te kunnen beslaan (zie ook hierboven). Een wazige of blokkerige foto komt het etiket niet ten goede.
• Een afbeelding varieert vaak nogal van kleur en tint. Daardoor zal het lastig zijn om de tekst op een goed leesbare manier weer te geven. Er zijn een aantal mogelijkheden om dit op te lossen:
• Als de afbeelding aan één of twee kanten een stuk heeft dat redelijk egaal van kleur is, kan daar de tekst neergezet worden, in een goed contrasterende kleur. Als je pakket het toestaat, kun je eventueel nog een rand om de titel maken. Gebruik daarvoor dan een kleur die op een andere plaats in de afbeelding terugkomt.
  
• Lukt het bovenstaande niet, omdat de afbeelding geen vlakken heeft die egaal genoeg zijn, voeg dan zelf een (half transparant) tekstvlak toe, in een kleur die zowel goed bij de afbeelding past, als een goed contrast geeft met de tekstkleur. In het onderstaande voorbeeld is een half transparant wit vlak aan de foto toegevoegd:
  
• Heeft de afbeelding twee sterk contrasterende "vlakken", dan kan het een idee zijn om de tekst in twee, daarmee contrasterende kleuren uit te voeren.
  
• Is een afbeelding voor geen van deze oplossingen geschikt, dan is het aan te raden om deze (gedeeltelijk) als "losse" afbeelding te gebruiken. Het etiket heeft dan een duidelijke scheiding tussen de afbeelding en het tekstgedeelte.
• Let er bij het snijden/knippen van een etiket met een achtergrondafbeelding op dat de randen aan alle kanten hetzelfde zijn. Op zich mag het etiket best een donkere rand hebben, maar zorg er dan voor dat die dan ook overal evenveel zichtbaar is. Een andere mogelijkheid is, om het etiket rondom een kleine witrand, van zo’n 3 of 4 mm te geven.

Tips voor een etiket met een "losse" afbeelding:

Als je voor een losse afbeelding kiest, is de volgende keuze of deze in het midden komt te staan, met links en rechts de informatie, of dat de afbeelding links of rechts van een tekstblok wordt geplaatst.

Kies je voor een afbeelding in het midden, let er dan op dat het etiket symmetrisch blijft. Dat betekent dat de tekstblokken links en rechts ongeveer even lang en breed zijn, en even ver van de randen staan.

• Heb je veel tekst, en een relatief smalle ruimte, dan is het het beste om de tekst verticaal te plaatsen, waardoor de regels wat langer kunnen blijven. Dit leest prettiger dan teksten met veel afbrekingen. In onderstaande afbeelding zijn twee witte hulplijnen gebruikt. Deze horen niet bij het ontwerp, maar zijn bedoeld als verduidelijking.
  
• Als de tekst verticaal wordt geplaatst, is het voor het evenwicht mooier, om te proberen de teksten links en rechts "uit te vullen", zodat een evenwichtig tekstblok ontstaat (zie boven). Helaas heeft niet elk pakket de mogelijkheid om dit automatisch te doen. Een andere mogelijkheid is om de teksten te centreren, waarbij dan wel geprobeerd moet worden om de regels niet te veel in lengte te laten verschillen.
• De uitlijning van de tekstblokken met elkaar, en de andere onderdelen van het etiket is erg belangrijk. In het hierboven staande voorbeeld is met behulp van de witte hulplijnen aangegeven dat de tekstblokken aan de bovenkant gelijk staan met de bovenkant van de biernaam, en aan de onderkant met de onderkant van de brouwerij-naam. Daarbij is ervoor gezorgd, dat de stroken "zwart" rondom ongeveer even breed zijn.

Voor een etiket met de afbeelding aan één van de zijkanten gelden eigenlijk dezelfde regels.

• Vaak is het tekstvlak bij dit soort etiketten wat groter, waardoor de informatie naar keuze horizontaal of verticaal geplaatst kan worden.
• Let ook bij deze etiketten erop dat de verschillende onderdelen netjes met elkaar uitlijnen.
• In het onderstaande voorbeeld staan het midden van de naam van het bier en die van de brouwerij boven elkaar (=gecentreerd). Het tekstblok rechts begint even hoog als de kleine letters van de biernaam en eindigt gelijk met de onderkant van de brouwerij-naam.
  
• Bij het verticaal uitlijnen van teksten wordt meestal gekeken naar de zogenaamde x-hoogte: dit is de hoogte van een kleine letter zonder "staarten" zoals de a, o of x. Alleen als bv. de biernaam uit alleen hoofdletters bestaat, wordt natuurlijk de bovenkant van de hele naam genomen.
• Staat een tekstblok verticaal, zoals hierboven bij het Haloween-bier, dan kunnen punten, komma’s en afbreek-streepjes genegeerd worden. Het gaat om de "massa" van de tekst.

Hoewel in de bovenstaande tekst uitgegaan is van, de min of meer standaard, rechthoekige etiketten, gelden de meeste regels ook voor etiketten met een afwijkende vorm. Verder is het aan je eigen creativiteit hoe je je etiket invult.

Is je etiket eenmaal afgedrukt, neem dan ook nog even de tijd, om het netjes uit te knippen of te snijden. Het is zonde om een fraai ontworpen etiket met scheve randen, of zelfs ontbrekende stukken op een flesje te plakken. Een bierliefhebber kijkt immers naar het gehele resultaat!

Ineke de Moor

Beste biervrienden,

Net terug van vakantie, en toch is de biervoorraad weer gegroeid. Niet alleen had ik thuis nog 20 liter in de lagerfles staan (stond er al enige weken voor mijn vakantie, maar deze Saison weet van geen ophouden), maar ook lagen er op diverse plekken in de auto (tussen de matten en slaapzakken) flesjes Noord-Italiaans speciaal bier. Jawel, dat bier bestaat echt. Alleen wil ik ze nog een keer thuis proeven en dan jullie mededelen wat ik er van vond. Dat zal misschien in een volgend blad verschijnen.

Maar, als je enthousiast gaat brouwen, en dat zonder maat, en je drinkt je geen delirium elke dag, dan groeit uiteraard de biervoorraad gestaag. En omdat er nogal vaak een bier staat te wachten om gebotteld te worden, groeit ook de voorraad lege flessen, die je naarstig probeert te verzamelen, want je zou eens zonder staan terwijl je het gerijpte bier al gemengd hebt met wat suiker (of honing natuurlijk). Zelf kwam ik ook nog terug uit Italië met een aantal 34 cl flessen. Net zo hoog als de Belgische flesjes en mijn excuus: anders had ik ze daar moeten weggooien. (Tja, 34 cl, het is natuurlijk weer voornamelijk Nederland waar de flessen nog maar 30 cl bevatten (of soms zelfs minder). En dat noemen wij Euroflesjes, jaja....)

Als je niet oppast heb je dus vele verschillende flesjes, en systematisch als ik ben moet daar uiteraard in elk type één soort bier in. Kortom, passen en meten en nog wat Euroflesjes voor de mogelijke wedstrijd of voor het ruilbier. Resultaat voor de medebewoners: een zolder (alwaar mijn dochter ook wenst te slapen en vertieren) vol kratten lege flessen en een trapkast vol met gevulde flesjes in afwachting van het opnieuw ledigen. Maar ook thuis zien ze liever geen papa met delirium, dus de ‘gezonde’ voorraad wordt morrend geaccepteerd. Als ze er maar niet over struikelen. Mag ook niet, want ik ben nog niet begonnen met etiketten of stickers. Nee, ik onthoud nog alles aan de plek in de kast en het soort flesje. Hoelang dat nog goed gaat hangt af van mijn haast weer wat flessen leeg te krijgen....

Dus kom je, na meer dan een jaartje lid te zijn geweest van twortwat tot de conclusie dat de productie moet worden ingeperkt (jammer, want het is zo leuk). Om het overzichtelijk te houden, voor jezelf en voor de medegezinsleden natuurlijk. Maar ik heb het pakket voor de IPA nog staan en oh, nu willen ze ook nog zo’n lekkere Weizen dunkel gaan maken. Daar moet ik toch echt bij zijn.

Oei, heb ik dan nog wel voldoende flesjes....?

Bierpakketten

Wegens een misschien toch iets te optimistische brouw planning hebben we besloten om de aangekondigde herfst bok te laten vervallen en het kerstbier een maandje eerder in te plannen. Volgend jaar zullen we voor de vakantie met een bokbier komen zodat het bier in oktober drinkbaar is.

Op de brouwdag van 19 september hebben we met 13 brouwsets toch maar even 435 liter Dunkel Weizen gebrouwen. Nog even en we hebben een vrachtwagen nodig  om alles in een keer in het clubhuis te krijgen.

Het leveringschema ziet er nu als volgt uit:

September:

DenneAppeltjesBruin Kerstbier.  We hebben gekozen voor een strong Brittisch Brown Ale met enige continentale aanpassingen.  Zoals Pils mout in plaats van Pale en het toevoegen van bruine suiker voor een extra subtiele zoetige afdronk.

Oktober:

Om toch nog iets met bok te doen leveren we een lente of meibok genaamd MeiBokkel. Het recept is een basis meibok met voor het frisse lente gevoel wat koriander. Het toevoegen van wat Gagel heeft onze voorkeur maar dat is er niet standaard bij te leveren omdat het haast bijna niet te koop is. Nu zijn er een paar clubleden met een Gagel boom (of is het plant) in de tuin dus . . .

November:

Voor deze maand hebben we het begin van een langdurig experiment in de planning. We gaan namelijk een Rodenbach Grand Cru samen stellen. En dat is nu eenmaal een blend van een oud en een jong bier in de verhouding van ongeveer 25-10% oud tot 75-90% jong. Dus de bedoeling is dat we in november het eerste deel samenstellen wat samen met wat eikenhoutentonnen schaafsel tot volgend jaar moet lageren. Zo maken we dus de oude Rodenbach. Volgend jaar leveren we dan wederom een pakket om de jonge Rodenbach te kunnen maken. Het mengen mag je dan daarna op eigen gevoel doen.
Omdat de verhouding oude / jonge Rodenbach niet helemaal half om half is gaan we deze maand de batch grootte verkleinen naar 5 liter want dan heb je volgend jaar de bieren in de verhouding 5 / 10 liter en dan kan je alle kanten op met het mengen van de bieren.

Voor dit pakket willen we graag weten hoeveel mensen er aan mee willen doen. Dus je kan je al inschrijven op een pakket vanaf september.

Tenslotte

Voor alle pakketten geld dat het recept rond de leverdatum ook op de site in de receptendatabase verschijnt en dat het alleen te bestellen is tot twee weken voor de clubavond. Zie voor de laatste besteldag de inkooppagina op de site.

Stefan